Nauka Holenderskiego przez Literaturę: Analiza i Tłumaczenie 'Max Havelaar' z Klasyki Niderlandzkiej - читать онлайн

Wie hieraan twyfelt, vrage zich af of men ondervinding zou mogen toekennen aan al de bewoners van Frankryk, die veertig of vyftig jaren oud waren in 1815? (Kto w to wątpi, niech zapyta, czy można przypisać doświadczenie wszystkim mieszkańcom Francji, którzy mieli czterdzieści lub pięćdziesiąt lat w 1815 roku?; Wie hieraan twyfelt, vrage zich af of men ondervinding zou mogen toekennen aan al de bewoners van Frankryk – Kto w to wątpi, niech zapyta, czy można przypisać doświadczenie wszystkim mieszkańcom Francji, die veertig of vyftig jaren oud waren in 1815 – którzy mieli czterdzieści lub pięćdziesiąt lat w 1815 roku).

En zy allen waren toch personen die 't belangryk drama dat in 1789 aanving, hadden zien opvoeren niet alleen, maar die zelfs in meer of min gewichtige rol, dat drama hadden meegespeeld. (A wszyscy oni byli przecież osobami, które nie tylko widziały przedstawienie ważnego dramatu, który rozpoczął się w 1789 roku, ale nawet grały w nim mniejszą lub większą rolę; En zy allen waren toch personen die 't belangryk drama dat in 1789 aanving, hadden zien opvoeren niet alleen – A wszyscy oni byli przecież osobami, które nie tylko widziały przedstawienie ważnego dramatu, który rozpoczął się w 1789 roku, maar die zelfs in meer of min gewichtige rol, dat drama hadden meegespeeld – ale nawet grały w nim mniejszą lub większą rolę).

En, omgekeerd, hoe velen ondergaan een reeks van aandoeningen, zonder dat de uiterlyke omstandigheden hiertoe schenen aanleiding te geven. (I odwrotnie, jak wielu przechodzi przez serię dolegliwości, bez widocznych przyczyn zewnętrznych; En, omgekeerd – I odwrotnie, hoe velen ondergaan een reeks van aandoeningen – jak wielu przechodzi przez serię dolegliwości, zonder dat de uiterlyke omstandigheden hiertoe schenen aanleiding te geven – bez widocznych przyczyn zewnętrznych).

Men denke aan de Crusoë-romans, aan Silvio Pellico's gevangenschap, aan 't allerliefste Picciola van Saintine, aan den stryd in de borst eener ‘oude vryster’ die haar geheel leven door, één liefde koesterde, zonder ooit door een enkel woord te verraden wat er omging in haar hart, aan de aandoeningen van den menschenvriend die, zonder uiterlyk in den loop der gebeurtenissen betrokken te zyn, vurig belang stelt in 't welzyn van medeburger of medemensch. (Pomyślmy o powieściach Crusoë, o więzieniu Silvio Pellico, o uroczej Piccioli Saintine, o walce w piersi starej panny, która przez całe życie pielęgnowała jedną miłość, nigdy nie zdradzając jednym słowem, co działo się w jej sercu, o dolegliwościach przyjaciela ludzkości, który, nie będąc bezpośrednio zaangażowany w bieg wydarzeń, gorąco interesuje się dobrobytem współobywatela lub współczłowieka; Men denke aan de Crusoë-romans – Pomyślmy o powieściach Crusoë, aan Silvio Pellico's gevangenschap – o więzieniu Silvio Pellico, aan 't allerliefste Picciola van Saintine – o uroczej Piccioli Saintine, aan den stryd in de borst eener ‘oude vryster’ die haar geheel leven door, één liefde koesterde – o walce w piersi starej panny, która przez całe życie pielęgnowała jedną miłość, zonder ooit door een enkel woord te verraden wat er omging in haar hart – nigdy nie zdradzając jednym słowem, co działo się w jej sercu, aan de aandoeningen van den menschenvriend die – o dolegliwościach przyjaciela ludzkości, zonder uiterlyk in den loop der gebeurtenissen betrokken te zyn – który, nie będąc bezpośrednio zaangażowany w bieg wydarzeń, vurig belang stelt in 't welzyn van medeburger of medemensch – gorąco interesuje się dobrobytem współobywatela lub współczłowieka).

Men stelle zich voor, hoe hy beurtelings hoopt en vreest, hoe hy elke verandering gadeslaat, zich opwindt voor een schoon denkbeeld, en gloeit van verontwaardiging, als hy het ziet wegdringen en vertrappen door de velen die, voor een oogenblik althans, sterker waren dan schoone denkbeelden. (Wyobraźmy sobie, jak on na przemian ma nadzieję i boi się, jak obserwuje każdą zmianę, ekscytuje się pięknym pomysłem i płonie z oburzenia, gdy widzi, jak jest on wypierany i deptany przez wielu, którzy przynajmniej przez chwilę byli silniejsi niż piękne pomysły; Men stelle zich voor – Wyobraźmy sobie, hoe hy beurtelings hoopt en vreest – jak on na przemian ma nadzieję i boi się, hoe hy elke verandering gadeslaat – jak obserwuje każdą zmianę, zich opwindt voor een schoon denkbeeld – ekscytuje się pięknym pomysłem, en gloeit van verontwaardiging – i płonie z oburzenia, als hy het ziet wegdringen en vertrappen door de velen – gdy widzi, jak jest on wypierany i deptany przez wielu, die, voor een oogenblik althans, sterker waren dan schoone denkbeelden – którzy przynajmniej przez chwilę byli silniejsi niż piękne pomysły).

Men denke aan den wysgeer die van uit zyn cel aan 't volk tracht te leeren wat waarheid is, als hy bemerken moet dat zyn stem overschreeuwd wordt door piëtistische huichelary of gewinzoekende kwakzalvers. (Pomyślmy o filozofie, który z celi stara się nauczać ludzi, czym jest prawda, gdy musi zauważyć, że jego głos jest zagłuszany przez pietyzmu hipokryzję lub żądnych zysku szarlatanów; Men denke aan den wysgeer die van uit zyn cel aan 't volk tracht te leeren wat waarheid is – Pomyślmy o filozofie, który z celi stara się nauczać ludzi, czym jest prawda, als hy bemerken moet dat zyn stem overschreeuwd wordt door piëtistische huichelary of gewinzoekende kwakzalvers – gdy musi zauważyć, że jego głos jest zagłuszany przez pietyzmu hipokryzję lub żądnych zysku szarlatanów).

Men stelle zich Sokrates voor – niet als hy den gifbeker ledigt, want ik bedoel hier de ondervinding van 't gemoed, en niet die welke rechtstreeks door uiterlyke omstandigheden veroorzaakt wordt – hoe bitter bedroefd zyn ziel moet geweest zyn, toen hy die 't goede en ware zocht, zich hoorde noemen ‘een bederver der jeugd en een verachter der goden’. (Wyobraźmy sobie Sokratesa – nie gdy wypija puchar trucizny, bo mam tu na myśli doświadczenie duszy, a nie to bezpośrednio spowodowane przez okoliczności zewnętrzne – jak gorzko zmartwiona musiała być jego dusza, gdy ten, który szukał dobra i prawdy, usłyszał, że jest nazywany „demoralizatorem młodzieży i przeciwnikiem bogów”; Men stelle zich Sokrates voor – Wyobraźmy sobie Sokratesa, niet als hy den gifbeker ledigt – nie gdy wypija puchar trucizny, want ik bedoel hier de ondervinding van 't gemoed – bo mam tu na myśli doświadczenie duszy, en niet die welke rechtstreeks door uiterlyke omstandigheden veroorzaakt wordt – a nie to bezpośrednio spowodowane przez okoliczności zewnętrzne, hoe bitter bedroefd zyn ziel moet geweest zyn – jak gorzko zmartwiona musiała być jego dusza, toen hy die 't goede en ware zocht – gdy ten, który szukał dobra i prawdy, zich hoorde noemen ‘een bederver der jeugd en een verachter der goden’ – usłyszał, że jest nazywany „demoralizatorem młodzieży i przeciwnikiem bogów”).

Of beter nog: men denke aan Jezus, waar hy zoo treurig staart op Jeruzalem, en zich beklaagt ‘dat het niet gewild heeft’. (Albo lepiej: pomyślmy o Jezusie, który tak smutno patrzy na Jerozolimę i narzeka, „że nie chciała”; Of beter nog: men denke aan Jezus – Albo lepiej: pomyślmy o Jezusie, waar hy zoo treurig staart op Jeruzalem – który tak smutno patrzy na Jerozolimę, en zich beklaagt ‘dat het niet gewild heeft’ – i narzeka, „że nie chciała”).

Zulk een kreet van smart – vóór gifbeker of kruishout – vloeit niet uit een ongedeerd hart. (Taki okrzyk bólu – przed pucharem trucizny lub krzyżem – nie pochodzi z niezranionego serca; Zulk een kreet van smart – Taki okrzyk bólu, vóór gifbeker of kruishout – przed pucharem trucizny lub krzyżem, vloeit niet uit een ongedeerd hart – nie pochodzi z niezranionego serca).

Dáár moet geleden zyn, veel geleden, daar is ondervonden! (Musiało tam być cierpienie, wiele cierpienia, tam jest doświadczone; Dáár moet geleden zyn, veel geleden – Musiało tam być cierpienie, wiele cierpienia, daar is ondervonden – tam jest doświadczone).

Deze tirade is me ontsnapt… ze staat er nu eenmaal, en blyve. (Ten tyrada mi uciekła… teraz już tu jest, i niech zostanie; Deze tirade is me ontsnapt – Ten tyrada mi uciekła, ze staat er nu eenmaal, en blyve – teraz już tu jest, i niech zostanie).

Havelaar had veel ondervonden. (Havelaar dużo doświadczył; Havelaar had veel ondervonden – Havelaar dużo doświadczył).

Wilt ge iets dat opweegt tegen de verhuizing van de A-gracht! (Chcesz coś, co równoważy przeprowadzkę z kanału A!; Wilt ge iets dat opweegt tegen de verhuizing van de A-gracht – Chcesz coś, co równoważy przeprowadzkę z kanału A).

Hy had schipbreuk geleden, meer dan eens. (Przeżył więcej niż jedną katastrofę morską; Hy had schipbreuk geleden – Przeżył katastrofę morską, meer dan eens – więcej niż raz).

Hy had brand, oproer, sluikmoord, oorlog, duëllen, weelde, armoede, honger, cholera, liefde en ‘liefden’ in zyn dagboek staan. (Miał w swoim dzienniku pożary, bunty, skrytobójstwa, wojny, pojedynki, bogactwo, biedę, głód, cholerę, miłość i "miłości"; Hy had brand, oproer, sluikmoord, oorlog, duëllen, weelde, armoede, honger, cholera, liefde en ‘liefden’ in zyn dagboek staan – Miał w swoim dzienniku pożary, bunty, skrytobójstwa, wojny, pojedynki, bogactwo, biedę, głód, cholerę, miłość i "miłości").

Hy had vele landen bezocht, en omgang gehad met lieden van allerlei ras en stand, zeden, vooroordeelen, godsdienst en gelaatskleur. (Odwiedził wiele krajów i miał do czynienia z ludźmi różnej rasy i klasy, obyczajów, uprzedzeń, religii i koloru skóry; Hy had vele landen bezocht – Odwiedził wiele krajów, en omgang gehad met lieden van allerlei ras en stand, zeden, vooroordeelen, godsdienst en gelaatskleur – i miał do czynienia z ludźmi różnej rasy i klasy, obyczajów, uprzedzeń, religii i koloru skóry).

Wat dus de levensomstandigheden aangaat, kon hy veel ondervonden hebben. (Jeśli chodzi o warunki życiowe, mógł wiele doświadczyć; Wat dus de levensomstandigheden aangaat – Jeśli chodzi o warunki życiowe, kon hy veel ondervonden hebben – mógł wiele doświadczyć).

En dat hy werkelyk veel ondervonden had, dat hy 't leven niet was doorgegaan zonder de indrukken optevangen die 't hem zoo ruimschoots aanbood, daarvoor moge ons de vlugheid van zyn geest borg wezen, en de ontvankelykheid van zyn gemoed. (I że naprawdę dużo doświadczył, że nie przeszedł przez życie, nie wychwytując wrażeń, które mu tak obficie oferowało, za to ręczyć może jego bystrość umysłu i wrażliwość ducha; En dat hy werkelyk veel ondervonden had – I że naprawdę dużo doświadczył, dat hy 't leven niet was doorgegaan zonder de indrukken optevangen die 't hem zoo ruimschoots aanbood – że nie przeszedł przez życie, nie wychwytując wrażeń, które mu tak obficie oferowało, daarvoor moge ons de vlugheid van zyn geest borg wezen, en de ontvankelykheid van zyn gemoed – za to ręczyć może jego bystrość umysłu i wrażliwość ducha).

Dit nu wekte verwondering van allen die wisten of gissen konden hoeveel hy had bygewoond en geleden, dat hiervan zoo weinig op zyn gelaat te lezen was. (To wzbudzało zdumienie wszystkich, którzy wiedzieli lub mogli się domyślać, ile przeszedł i wycierpiał, że tak niewiele z tego było widoczne na jego twarzy; Dit nu wekte verwondering van allen die wisten of gissen konden hoeveel hy had bygewoond en geleden – To wzbudzało zdumienie wszystkich, którzy wiedzieli lub mogli się domyślać, ile przeszedł i wycierpiał, dat hiervan zoo weinig op zyn gelaat te lezen was – że tak niewiele z tego było widoczne na jego twarzy).

Wel sprak er uit zyn trekken iets als vermoeienis, doch dit deed eer denken aan vroegrype jeugd dan aan naderenden ouderdom. (Wprawdzie w jego rysach malował się jakiś rodzaj zmęczenia, ale bardziej przypominało to wczesną młodość niż nadchodzącą starość; Wel sprak er uit zyn trekken iets als vermoeienis – Wprawdzie w jego rysach malował się jakiś rodzaj zmęczenia, doch dit deed eer denken aan vroegrype jeugd dan aan naderenden ouderdom – ale bardziej przypominało to wczesną młodość niż nadchodzącą starość).

En naderende ouderdom had het toch moeten zyn, want in Indiën is de man van vyfendertig jaar niet jong meer. (A powinna to być nadchodząca starość, bo w Indiach człowiek w wieku trzydziestu pięciu lat nie jest już młody; En naderende ouderdom had het toch moeten zyn – A powinna to być nadchodząca starość, want in Indiën is de man van vyfendertig jaar niet jong meer – bo w Indiach człowiek w wieku trzydziestu pięciu lat nie jest już młody).

Ook zyn aandoeningen, zeide ik, waren jong gebleven. (Powiedziałem, że także jego dolegliwości pozostały młode; Ook zyn aandoeningen, zeide ik – Powiedziałem, że także jego dolegliwości, waren jong gebleven – pozostały młode).

Hy kon spelen met een kind, en als een kind, en meermalen klaagde hy dat ‘kleine Max’ nog te jong was om vliegers optelaten, omdat hy ‘de groote Max’ daarvan zooveel hield. (Mógł bawić się z dzieckiem i jak dziecko, i wielokrotnie narzekał, że "mały Max" jest jeszcze za młody, by puszczać latawce, ponieważ "duży Max" tak bardzo to lubił; Hy kon spelen met een kind, en als een kind – Mógł bawić się z dzieckiem i jak dziecko, en meermalen klaagde hy dat ‘kleine Max’ nog te jong was om vliegers optelaten – i wielokrotnie narzekał, że "mały Max" jest jeszcze za młody, by puszczać latawce, omdat hy ‘de groote Max’ daarvan zooveel hield – ponieważ "duży Max" tak bardzo to lubił).

Met jongens sprong hy ‘haasjen-over’ en hy teekende heel gaarne een patroon voor 't borduurwerk van de meisjes. (Z chłopcami skakał w "przeskakiwanie zająca" i bardzo chętnie rysował wzór do haftu dla dziewcząt; Met jongens sprong hy ‘haasjen-over’ – Z chłopcami skakał w "przeskakiwanie zająca", en hy teekende heel gaarne een patroon voor 't borduurwerk van de meisjes – i bardzo chętnie rysował wzór do haftu dla dziewcząt).

Zelfs nam hy dezen meermalen de naald uit de hand, en vermaakte zich met dat werk, ofschoon hy dikwyls zei dat ze wel wat beters konden doen dan dat ‘machinale steken tellen’. (Nawet wielokrotnie brał im igłę z ręki i bawił się tą pracą, choć często mówił, że mogłyby robić coś lepszego niż to "maszynowe liczenie ściegów"; Zelfs nam hy dezen meermalen de naald uit de hand – Nawet wielokrotnie brał im igłę z ręki, en vermaakte zich met dat werk – i bawił się tą pracą, ofschoon hy dikwyls zei dat ze wel wat beters konden doen dan dat ‘machinale steken tellen’ – choć często mówił, że mogłyby robić coś lepszego niż to "maszynowe liczenie ściegów").

By jongelieden van achttien jaren was hy een jong student, die gaarne zyn Patriam canimus meezong, of Gaudeamus igitur… ja, ik ben niet geheel zeker, dat hy niet nog zeer kort geleden, toen hy met verlof te Amsterdam was, een uithangbord heeft afgebroken, dat hem niet behaagde omdat er een neger op geschilderd was, geboeid aan de voeten van een Europeaan met een lange pyp in den mond, en waaronder natuurlyk te lezen stond: de rookende jonge koopman. (Dla osiemnastolatków był młodym studentem, który chętnie śpiewał z nimi "Patriam canimus" lub "Gaudeamus igitur"… tak, nie jestem całkowicie pewien, czy niedawno, gdy był na urlopie w Amsterdamie, nie zdemontował szyldu, który mu się nie podobał, ponieważ namalowano na nim murzyna u stóp Europejczyka z długą fajką w ustach, a pod nim oczywiście było napisane: "palący młody kupiec"; By jongelieden van achttien jaren was hy een jong student – Dla osiemnastolatków był młodym studentem, die gaarne zyn Patriam canimus meezong, of Gaudeamus igitur – który chętnie śpiewał z nimi "Patriam canimus" lub "Gaudeamus igitur", ja, ik ben niet geheel zeker – tak, nie jestem całkowicie pewien, dat hy niet nog zeer kort geleden, toen hy met verlof te Amsterdam was – czy niedawno, gdy był na urlopie w Amsterdamie, een uithangbord heeft afgebroken – nie zdemontował szyldu, dat hem niet behaagde omdat er een neger op geschilderd was – który mu się nie podobał, ponieważ namalowano na nim murzyna, geboeid aan de voeten van een Europeaan met een lange pyp in den mond – u stóp Europejczyka z długą fajką w ustach, en waaronder natuurlyk te lezen stond: de rookende jonge koopman – a pod nim oczywiście było napisane: "palący młody kupiec").

De baboe die hy uit den wagen had geholpen, geleek op alle baboes in Indië, als ze oud zyn. (Niania, której pomógł wyjść z wozu, wyglądała jak wszystkie nianie w Indiach, gdy są stare; De baboe die hy uit den wagen had geholpen – Niania, której pomógł wyjść z wozu, geleek op alle baboes in Indië, als ze oud zyn – wyglądała jak wszystkie nianie w Indiach, gdy są stare).

Wanneer ge deze soort van bedienden kent, behoef ik u niet te zeggen hoe zy er uitzag. (Jeśli znasz ten rodzaj służących, nie muszę mówić ci, jak wyglądała; Wanneer ge deze soort van bedienden kent – Jeśli znasz ten rodzaj służących, behoef ik u niet te zeggen hoe zy er uitzag – nie muszę mówić ci, jak wyglądała).

En als gy ze niet kent, kan ik het u niet zeggen. (A jeśli ich nie znasz, nie mogę ci tego powiedzieć; En als gy ze niet kent – A jeśli ich nie znasz, kan ik het u niet zeggen – nie mogę ci tego powiedzieć).

Dit alleen onderscheidde haar van andere kindermeiden in Indië, dat ze zeer weinig te doen had. (To odróżniało ją od innych niań w Indiach, że miała bardzo mało do zrobienia; Dit alleen onderscheidde haar van andere kindermeiden in Indië – To odróżniało ją od innych niań w Indiach, dat ze zeer weinig te doen had – że miała bardzo mało do zrobienia).

Want mevrouw Havelaar was een voorbeeld van zorg voor haar kind, en wat er voor of met den kleinen Max te doen viel, deed zyzelf, tot groote verwondering van veel andere dames, die niet goedkeurden dat men zich maakte tot ‘slavin van zyn kinderen’. (Ponieważ pani Havelaar była przykładem troski o swoje dziecko i cokolwiek trzeba było zrobić dla małego Maxa lub z nim, robiła to sama, ku wielkiemu zdziwieniu wielu innych pań, które nie aprobowały tego, że ktoś robi z siebie "niewolnicę swoich dzieci"; Want mevrouw Havelaar was een voorbeeld van zorg voor haar kind – Ponieważ pani Havelaar była przykładem troski o swoje dziecko, en wat er voor of met den kleinen Max te doen viel, deed zyzelf – i cokolwiek trzeba było zrobić dla małego Maxa lub z nim, robiła to sama, tot groote verwondering van veel andere dames – ku wielkiemu zdziwieniu wielu innych pań, die niet goedkeurden dat men zich maakte tot ‘slavin van zyn kinderen’ – które nie aprobowały tego, że ktoś robi z siebie "niewolnicę swoich dzieci").

Rozdział 7: Spotkanie z lokalnymi urzędnikami

Zevende hoofdstuk

De resident van Bantam stelde den Regent en den kontroleur aan den nieuwen adsistent-resident voor. (Rezydent Bantam przedstawił Regenta i kontrolera nowemu asystentowi rezydenta; de resident van Bantam – rezydent Bantam, stelde den Regent en den kontroleur – przedstawił Regenta i kontrolera, aan den nieuwen adsistent-resident voor – nowemu asystentowi rezydenta).

Havelaar begroette beide beambten hoffelyk. (Havelaar grzecznie powitał obu urzędników; Havelaar – Havelaar, begroette beide beambten – grzecznie powitał obu urzędników, hoffelyk – grzecznie).

Den kontroleur – er is altyd iets pynlyks in de ontmoeting van een nieuwen chef – zette hy door eenige vriendelyke woorden op zyn gemak, als wilde hy terstond reeds een soort van gemeenzaamheid invoeren, die 't verkeer zou gemakkelyk maken. (Kontrolera – zawsze jest coś bolesnego w spotkaniu nowego szefa – uspokoił kilkoma przyjaznymi słowami, jakby chciał od razu wprowadzić pewien rodzaj poufałości, co ułatwiłoby współpracę; Den kontroleur – kontrolera, er is altyd iets pynlyks in de ontmoeting van een nieuwen chef – zawsze jest coś bolesnego w spotkaniu nowego szefa, zette hy door eenige vriendelyke woorden op zyn gemak – uspokoił kilkoma przyjaznymi słowami, als wilde hy terstond reeds een soort van gemeenzaamheid invoeren – jakby chciał od razu wprowadzić pewien rodzaj poufałości, die 't verkeer zou gemakkelyk maken – co ułatwiłoby współpracę).

Met den Regent was zyn ontmoeting zooals dit behoorde met een persoon die den gouden pajong voert, maar die te-gelyker-tyd zyn ‘jonger broeder’ wezen zou. (Z Regentem jego spotkanie było takie, jak powinno być z osobą, która nosi złoty parasol, ale jednocześnie miała być jego "młodszym bratem"; Met den Regent – z Regentem, was zyn ontmoeting – jego spotkanie było, zooals dit behoorde met een persoon die den gouden pajong voert – takie, jak powinno być z osobą, która nosi złoty parasol, maar die te-gelyker-tyd zyn ‘jonger broeder’ wezen zou – ale jednocześnie miała być jego "młodszym bratem").

Met deftige minzaamheid berispte hy hem over zyn te vurigen dienstyver, die in zùlk een weder hem tot aan de grenzen zyner afdeeling gevoerd had, 'tgeen dan ook de Regent, strikt genomen volgens de regelen der etikette, niet had behoeven te doen. (Z uprzejmą elegancją zganił go za jego zbytnią gorliwość w służbie, która w taką pogodę zaprowadziła go aż do granic jego działu, czego Regent, ściśle według zasad etykiety, nie musiał robić; Met deftige minzaamheid – z uprzejmą elegancją, berispte hy hem over zyn te vurigen dienstyver – zganił go za jego zbytnią gorliwość w służbie, die in zùlk een weder hem tot aan de grenzen zyner afdeeling gevoerd had – która w taką pogodę zaprowadziła go aż do granic jego działu, 'tgeen dan ook de Regent, strikt genomen volgens de regelen der etikette, niet had behoeven te doen – czego Regent, ściśle według zasad etykiety, nie musiał robić).

Waarlyk, mynheer de Adhipatti, ik ben boos op u dat ge u zooveel moeite gegeven hebt om-mynentwil! Ik dacht u eerst te Rangkas-Betoeng aantetreffen. (Naprawdę, panie Adhipatti, jestem zły na pana, że zadał sobie pan tyle trudu z mojego powodu! Myślałem, że spotkam pana najpierw w Rangkas-Betoeng; Waarlyk, mynheer de Adhipatti – Naprawdę, panie Adhipatti, ik ben boos op u dat ge u zooveel moeite gegeven hebt om-mynentwil – jestem zły na pana, że zadał sobie pan tyle trudu z mojego powodu, Ik dacht u eerst te Rangkas-Betoeng aantetreffen – Myślałem, że spotkam pana najpierw w Rangkas-Betoeng).

Ik wenschte den heer adsistent-resident zoo spoedig mogelyk te zien om vriendschap te sluiten, zei de Adhipatti. (Chciałem jak najszybciej zobaczyć pana asystenta-rezydenta, aby nawiązać przyjaźń, powiedział Adhipatti; Ik wenschte den heer adsistent-resident zoo spoedig mogelyk te zien – Chciałem jak najszybciej zobaczyć pana asystenta-rezydenta, om vriendschap te sluiten – aby nawiązać przyjaźń, zei de Adhipatti – powiedział Adhipatti).

Zeker, zeker, ik voel me zeer vereerd! Maar ik zie niet gaarne iemand van uw rang en uw jaren zich al te veel inspannen. En te-paard nogal! (Oczywiście, oczywiście, czuję się bardzo zaszczycony! Ale nie lubię, gdy ktoś pana rangi i wieku zbytnio się wysila. I to jeszcze konno!; Zeker, zeker, ik voel me zeer vereerd – Oczywiście, oczywiście, czuję się bardzo zaszczycony, Maar ik zie niet gaarne iemand van uw rang en uw jaren zich al te veel inspannen – Ale nie lubię, gdy ktoś pana rangi i wieku zbytnio się wysila, En te-paard nogal – I to jeszcze konno).

Ja, mynheer de adsistent-resident! Waar de dienst me roept, ben ik nog altyd vlug en sterk. (Tak, panie asystencie-rezydencie! Gdziekolwiek mnie służba wzywa, jestem wciąż szybki i silny; Ja, mynheer de adsistent-resident – Tak, panie asystencie-rezydencie, Waar de dienst me roept – Gdziekolwiek mnie służba wzywa, ben ik nog altyd vlug en sterk – jestem wciąż szybki i silny).

Dit is te veel van uzelf gevergd! Niet waar, resident? (To jest za wiele wymagać od siebie! Czyż nie, rezydencie?; Dit is te veel van uzelf gevergd – To jest za wiele wymagać od siebie, Niet waar, resident – Czyż nie, rezydencie?).

De heer Adhipatti. Is. Zeer. (Pan Adhipatti. Jest. Bardzo.; De heer Adhipatti – Pan Adhipatti, Is – Jest, Zeer – Bardzo).

Goed, maar er is een grens. (Dobrze, ale jest granica; Goed – Dobrze, maar er is een grens – ale jest granica).

Yverig, sleepte de resident achterna. (Gorliwy, dodał rezydent; Yverig – Gorliwy, sleepte de resident achterna – dodał rezydent).

Goed, maar er is een grens, moest Havelaar nogeens zeggen, als om 't vorige terugteslikken. Als u 't goed vindt, resident, zullen we plaats in den wagen maken. De baboe kan hier blyven, we zullen haar een tandoe zenden van Rangkas-Betoeng. Myn vrouw neemt Max op den schoot… niet waar, Tine? En dan is er plaats genoeg. (Dobrze, ale jest granica, musiał Havelaar jeszcze raz powiedzieć, jakby chciał wycofać to, co powiedział wcześniej. Jeśli się zgadzasz, rezydencie, zrobimy miejsce w wozie. Baboe może tu zostać, wyślemy jej tandoe z Rangkas-Betoeng. Moja żona weźmie Maxa na kolana… prawda, Tine? Wtedy będzie wystarczająco dużo miejsca; Goed, maar er is een grens – Dobrze, ale jest granica, moest Havelaar nogeens zeggen, als om 't vorige terugteslikken – musiał Havelaar jeszcze raz powiedzieć, jakby chciał wycofać to, co powiedział wcześniej, Als u 't goed vindt, resident, zullen we plaats in den wagen maken – Jeśli się zgadzasz, rezydencie, zrobimy miejsce w wozie, De baboe kan hier blyven, we zullen haar een tandoe zenden van Rangkas-Betoeng – Baboe może tu zostać, wyślemy jej tandoe z Rangkas-Betoeng, Myn vrouw neemt Max op den schoot – Moja żona weźmie Maxa na kolana, niet waar, Tine – prawda, Tine, En dan is er plaats genoeg – Wtedy będzie wystarczająco dużo miejsca).

Het. Is. My. (To. Jest. Dla. Mnie.; Het – To, Is – Jest, My – Dla mnie).

Verbrugge, we zullen ook u passage geven, ik zie niet in… (Verbrugge, również zapewnimy panu miejsce, nie widzę powodu…; Verbrugge, we zullen ook u passage geven – Verbrugge, również zapewnimy panu miejsce, ik zie niet in – nie widzę powodu).

Wèl! zei de resident. (Tak! powiedział rezydent; Wèl – Tak, zei de resident – powiedział rezydent).

Ik zie niet in waarom ge zonder noodzaak te-paard door den modder zoudt klepperen… er is plaats genoeg voor ons allen. We kunnen dan met-een terstond kennis maken. Niet waar, Tine, we zullen ons wel schikken? Hier, Max… kyk eens, Verbrugge, is dat niet een aardig kereltje? Dat is myn kleine jongen… dat is Max! (Nie widzę powodu, dla którego miałbyś bez potrzeby jeździć konno przez błoto… mamy dość miejsca dla nas wszystkich. Możemy od razu się zapoznać. Prawda, Tine, jakoś się zmieścimy? Tutaj, Max… zobacz, Verbrugge, czy to nie uroczy chłopiec? To mój mały chłopiec… to Max!; Ik zie niet in waarom ge zonder noodzaak te-paard door den modder zoudt klepperen – Nie widzę powodu, dla którego miałbyś bez potrzeby jeździć konno przez błoto, er is plaats genoeg voor ons allen – mamy dość miejsca dla nas wszystkich, We kunnen dan met-een terstond kennis maken – Możemy od razu się zapoznać, Niet waar, Tine, we zullen ons wel schikken – Prawda, Tine, jakoś się zmieścimy, Hier, Max… kyk eens, Verbrugge, is dat niet een aardig kereltje – Tutaj, Max… zobacz, Verbrugge, czy to nie uroczy chłopiec, Dat is myn kleine jongen… dat is Max – To mój mały chłopiec… to Max).

De resident had met den Adhipatti in de pendoppo plaats genomen. (Rezydent zajął miejsce z Adhipatti w pendoppo; De resident had met den Adhipatti in de pendoppo plaats genomen – Rezydent zajął miejsce z Adhipatti w pendoppo).

Havelaar riep Verbrugge om hem te vragen wien die schimmel behoorde met roode schabrak? (Havelaar zawołał Verbrugge, aby zapytać, do kogo należy ten siwy koń z czerwoną derką?; Havelaar riep Verbrugge – Havelaar zawołał Verbrugge, om hem te vragen wien die schimmel behoorde met roode schabrak – aby zapytać, do kogo należy ten siwy koń z czerwoną derką).

En toen Verbrugge naar den ingang van de pendoppo trad, om te zien welk paard hy bedoelde, legde hy dezen de hand op den schouder, en vroeg: (A kiedy Verbrugge podszedł do wejścia pendoppo, aby zobaczyć, o którego konia chodzi, położył mu rękę na ramieniu i zapytał:; En toen Verbrugge naar den ingang van de pendoppo trad – A kiedy Verbrugge podszedł do wejścia pendoppo, om te zien welk paard hy bedoelde – aby zobaczyć, o którego konia chodzi, legde hy dezen de hand op den schouder, en vroeg – położył mu rękę na ramieniu i zapytał).

Is de Regent altyd zoo dienstyverig? (– Czy Regent zawsze jest tak gorliwy w służbie?; Is de Regent altyd zoo dienstyverig – Czy Regent zawsze jest tak gorliwy w służbie?).

't Is een kras man voor zyn jaren, m'nheer Havelaar, en u begrypt dat hy gaarne een goeden indruk op u maken zou. (– To silny człowiek jak na swoje lata, panie Havelaar, i rozumie pan, że chciałby zrobić na panu dobre wrażenie; 't Is een kras man voor zyn jaren – To silny człowiek jak na swoje lata, m'nheer Havelaar – panie Havelaar, en u begrypt dat hy gaarne een goeden indruk op u maken zou – i rozumie pan, że chciałby zrobić na panu dobre wrażenie).

Ja, dat begryp ik. Ik heb veel goeds van hem gehoord… hy is beschaafd, niet waar? (– Tak, rozumiem. Słyszałem o nim wiele dobrego… jest kulturalny, prawda?; Ja, dat begryp ik – Tak, rozumiem, Ik heb veel goeds van hem gehoord – Słyszałem o nim wiele dobrego, hy is beschaafd, niet waar – jest kulturalny, prawda?).

O ja… (– O tak…; O ja – O tak).

En hy heeft een groote familie? (– I ma dużą rodzinę?; En hy heeft een groote familie – I ma dużą rodzinę?).

Verbrugge zag Havelaar aan, als begreep hy dezen overgang niet. (Verbrugge spojrzał na Havelaara, jakby nie rozumiał tego przejścia; Verbrugge zag Havelaar aan – Verbrugge spojrzał na Havelaara, als begreep hy dezen overgang niet – jakby nie rozumiał tego przejścia).

Dit was dan ook, voor wie hem niet kende, dikwyls moeielyk. (To było często trudne dla tych, którzy go nie znali; Dit was dan ook – To było, voor wie hem niet kende, dikwyls moeielyk – często trudne dla tych, którzy go nie znali).

De vlugheid van zyn geest deed hem in gesprekken meermalen eenige schakels der redeneering overslaan, en hoe geleidelyk ook deze overgang plaats vond in zyn gedachten, was het toch iemand die minder vlug was, of niet gewoon aan zyn vlugheid, niet euvel te duiden wanneer men by zulk een gelegenheid hem aanstaarde met de onuitgesproken vraag op de lippen: ben je gek… of hoe is het? (Szybkość jego umysłu często sprawiała, że w rozmowach pomijał pewne ogniwa rozumowania, i choć ten przeskok zachodził stopniowo w jego myślach, dla kogoś mniej szybkiego, lub nie przyzwyczajonego do jego szybkości, trudno było nie patrzeć na niego przy takiej okazji z niewypowiedzianym pytaniem na ustach: jesteś szalony… czy jak to jest?; De vlugheid van zyn geest deed hem in gesprekken meermalen eenige schakels der redeneering overslaan – Szybkość jego umysłu często sprawiała, że w rozmowach pomijał pewne ogniwa rozumowania, en hoe geleidelyk ook deze overgang plaats vond in zyn gedachten – i choć ten przeskok zachodził stopniowo w jego myślach, was het toch iemand die minder vlug was, of niet gewoon aan zyn vlugheid – dla kogoś mniej szybkiego, lub nie przyzwyczajonego do jego szybkości, niet euvel te duiden wanneer men by zulk een gelegenheid hem aanstaarde met de onuitgesproken vraag op de lippen: ben je gek… of hoe is het? – trudno było nie patrzeć na niego przy takiej okazji z niewypowiedzianym pytaniem na ustach: jesteś szalony… czy jak to jest?).

Zoo-iets lag er dan ook in de trekken van Verbrugge, en Havelaar moest de vraag herhalen, vóór hy antwoordde: (Coś takiego było również w rysach Verbrugge, i Havelaar musiał powtórzyć pytanie, zanim ten odpowiedział; Zoo-iets lag er dan ook in de trekken van Verbrugge – Coś takiego było również w rysach Verbrugge, en Havelaar moest de vraag herhalen, vóór hy antwoordde – i Havelaar musiał powtórzyć pytanie, zanim ten odpowiedział).

Ja, hy heeft een zeer uitgebreide familie. (– Tak, ma bardzo dużą rodzinę; Ja, hy heeft een zeer uitgebreide familie – Tak, ma bardzo dużą rodzinę).

En zyn er Medjiets in aanbouw in de afdeeling? ging Havelaar voort, alweer op een toon die, geheel in tegenspraak met de woorden zelf, scheen aanteduiden dat er verband bestond tusschen die moskeën en de ‘groote familie’ van den Regent. (– A czy w dystrykcie są w budowie jakieś meczety? kontynuował Havelaar, znów tonem, który, całkowicie sprzeczny z samymi słowami, zdawał się sugerować, że istnieje związek między tymi meczetami a "wielką rodziną" Regenta; En zyn er Medjiets in aanbouw in de afdeeling? – A czy w dystrykcie są w budowie jakieś meczety, ging Havelaar voort, alweer op een toon die, geheel in tegenspraak met de woorden zelf, scheen aanteduiden dat er verband bestond tusschen die moskeën en de ‘groote familie’ van den Regent – kontynuował Havelaar, znów tonem, który, całkowicie sprzeczny z samymi słowami, zdawał się sugerować, że istnieje związek między tymi meczetami a "wielką rodziną" Regenta).

Verbrugge antwoordde dat er werkelyk veel aan moskeën gearbeid werd. (Verbrugge odpowiedział, że rzeczywiście dużo pracuje się nad meczetami; Verbrugge antwoordde – Verbrugge odpowiedział, dat er werkelyk veel aan moskeën gearbeid werd – że rzeczywiście dużo pracuje się nad meczetami).

Ja, ja, dat wist ik wel! riep Havelaar. En zeg me nu eens, of er veel achterstand is in de betaling van de landrenten? (– Tak, tak, wiedziałem o tym! zawołał Havelaar. A powiedz mi teraz, czy są zaległości w płaceniu podatków gruntowych?; Ja, ja, dat wist ik wel – Tak, tak, wiedziałem o tym, riep Havelaar – zawołał Havelaar, En zeg me nu eens, of er veel achterstand is in de betaling van de landrenten – A powiedz mi teraz, czy są zaległości w płaceniu podatków gruntowych?).

Ja, dat kon wel beter zyn… (– Tak, mogłoby być lepiej…; Ja, dat kon wel beter zyn – Tak, mogłoby być lepiej).

Juist, en vooral in het distrikt Parang-Koedjang, zei Havelaar, als vond hy 't makkelyker zelf te antwoorden. (– Dokładnie, zwłaszcza w dystrykcie Parang-Koedjang, powiedział Havelaar, jakby łatwiej było mu samemu odpowiedzieć; Juist, en vooral in het distrikt Parang-Koedjang – Dokładnie, zwłaszcza w dystrykcie Parang-Koedjang, zei Havelaar, als vond hy 't makkelyker zelf te antwoorden – powiedział Havelaar, jakby łatwiej było mu samemu odpowiedzieć).

Hoe hoog is de aanslag van dit jaar? ging hy voort, en bemerkende dat Verbrugge eenigszins weifelde, als om zich op 't antwoord te bezinnen, voorkwam hem Havelaar, die in één adem aldus vervolgde: (Jaki jest wymiar podatku na ten rok? kontynuował, zauważając, że Verbrugge nieco się waha, jakby chciał się zastanowić nad odpowiedzią, Havelaar go uprzedził, kontynuując jednym tchem:; Hoe hoog is de aanslag van dit jaar? – Jaki jest wymiar podatku na ten rok, ging hy voort, en bemerkende dat Verbrugge eenigszins weifelde, als om zich op 't antwoord te bezinnen – kontynuował, zauważając, że Verbrugge nieco się waha, jakby chciał się zastanowić nad odpowiedzią, voorkwam hem Havelaar, die in één adem aldus vervolgde – Havelaar go uprzedził, kontynuując jednym tchem).

Goed, goed, ik weet het al… zes-en-tachtig duizend en eenige honderden… vyftien duizend meer dan in 't vorige jaar… doch maar zesduizend boven '45. (– Dobrze, dobrze, już wiem… osiemdziesiąt sześć tysięcy i kilkaset… piętnaście tysięcy więcej niż w zeszłym roku… ale tylko sześć tysięcy powyżej '45; Goed, goed, ik weet het al – Dobrze, dobrze, już wiem, zes-en-tachtig duizend en eenige honderden – osiemdziesiąt sześć tysięcy i kilkaset, vyftien duizend meer dan in 't vorige jaar – piętnaście tysięcy więcej niż w zeszłym roku, doch maar zesduizend boven '45 – ale tylko sześć tysięcy powyżej '45).

We zyn sedert '43 maar achtduizend vooruit gegaan… en ook de bevolking is zeer schraal… nu ja, Malthus! (– Od '43 wzrosliśmy tylko o osiem tysięcy… a także ludność jest bardzo skromna… no cóż, Malthus!; We zyn sedert '43 maar achtduizend vooruit gegaan – Od '43 wzrosliśmy tylko o osiem tysięcy, en ook de bevolking is zeer schraal – a także ludność jest bardzo skromna, nu ja, Malthus – no cóż, Malthus).

In twaalf jaar zyn we maar elf procent gestegen, en dit is nog de vraag, want de tellingen waren vroeger zeer onnauwkeurig… en nog! (– W ciągu dwunastu lat wzrosliśmy tylko o jedenaście procent, a to jeszcze pytanie, ponieważ wcześniejsze liczenia były bardzo niedokładne… i jeszcze!; In twaalf jaar zyn we maar elf procent gestegen – W ciągu dwunastu lat wzrosliśmy tylko o jedenaście procent, en dit is nog de vraag, want de tellingen waren vroeger zeer onnauwkeurig – a to jeszcze pytanie, ponieważ wcześniejsze liczenia były bardzo niedokładne, en nog – i jeszcze).

Van '50 op '51 is er zelfs een teruggang. (Od '50 do '51 jest nawet spadek; Van '50 op '51 is er zelfs een teruggang – Od '50 do '51 jest nawet spadek).

Ook de veestapel gaat niet vooruit… dat is een slecht teeken, Verbrugge! (– Również pogłowie bydła nie rośnie… to zły znak, Verbrugge!; Ook de veestapel gaat niet vooruit – Również pogłowie bydła nie rośnie, dat is een slecht teeken, Verbrugge – to zły znak, Verbrugge).

Wat drommel, zie dat paard eens springen, ik geloof dat het koldert… kom eens kyken, Max! (Co do diabła, zobacz jak ten koń skacze, myślę, że oszalał… chodź zobaczyć, Max!; Wat drommel, zie dat paard eens springen – Co do diabła, zobacz jak ten koń skacze, ik geloof dat het koldert – myślę, że oszalał, kom eens kyken, Max – chodź zobaczyć, Max).

Verbrugge bemerkte dat hy den nieuwen adsistent-resident weinig zou te leeren hebben, en dat er geen kwestie was van overwicht door ‘lokale ancienneteit’ wat de goede jongen dan ook niet begeerd had. (Verbrugge zauważył, że nie będzie miał wiele do nauczenia nowego asystenta-rezydenta i że nie ma kwestii przewagi przez 'lokalną starość', czego ten dobry chłopak i tak nie pragnął; Verbrugge bemerkte dat hy den nieuwen adsistent-resident weinig zou te leeren hebben – Verbrugge zauważył, że nie będzie miał wiele do nauczenia nowego asystenta-rezydenta, en dat er geen kwestie was van overwicht door ‘lokale ancienneteit’ wat de goede jongen dan ook niet begeerd had – i że nie ma kwestii przewagi przez 'lokalną starość', czego ten dobry chłopak i tak nie pragnął).

Maar 't is natuurlyk, ging Havelaar voort, terwyl hy Max op den arm nam. (Ale to jest naturalne, kontynuował Havelaar, trzymając Maxa na ramieniu; Maar 't is natuurlyk – Ale to jest naturalne, ging Havelaar voort – kontynuował Havelaar, terwyl hy Max op den arm nam – trzymając Maxa na ramieniu). In het Tjikandische en Bolangsche zyn ze er heel bly om – W Tjikandzie i Bolangu są bardzo zadowoleni z tego, en de opstandelingen in de Lampongs ook – a także powstańcy w Lampongach. Ik beveel me zeer aan voor uw medewerking, m'nheer Verbrugge – Bardzo polecam się pańskiej współpracy, panie Verbrugge. De Regent is een man van jaren, en dus moeten we – Regent to człowiek w podeszłym wieku, więc musimy… zeg eens, is zyn schoonzoon nog altyd distriktshoofd – powiedz mi, czy jego zięć nadal jest szefem dystryktu? Alles saamgenomen houd ik hem voor een persoon die inschikkelykheid verdient – Ogólnie rzecz biorąc, uważam go za osobę, która zasługuje na wyrozumiałość… de Regent, meen ik – Regenta, mam na myśli. Ik ben zeer bly dat hier alles zoo achterlyk en armoedig is, en… hoop hier lang te blyven – Cieszę się, że tutaj wszystko jest takie zacofane i biedne, i… mam nadzieję, że zostanę tu długo.

Hierop reikte hy aan Verbrugge de hand, en deze, met hem terugkeerende naar de tafel waar de resident, de Adhipatti en mevrouw Havelaar gezeten waren, voelde reeds iets beter dan vyf minuten vroeger, dat ‘die Havelaar zoo gek niet was’ als de kommandant meende. (Następnie podał rękę Verbrugge, który wracając z nim do stołu, przy którym siedzieli rezydent, Adhipatti i pani Havelaar, poczuł się nieco lepiej niż pięć minut wcześniej, że "ten Havelaar nie jest taki szalony", jak myślał komendant; Hierop reikte hy aan Verbrugge de hand – Następnie podał rękę Verbrugge, en deze, met hem terugkeerende naar de tafel waar de resident, de Adhipatti en mevrouw Havelaar gezeten waren – który wracając z nim do stołu, przy którym siedzieli rezydent, Adhipatti i pani Havelaar, voelde reeds iets beter dan vyf minuten vroeger – poczuł się nieco lepiej niż pięć minut wcześniej, dat ‘die Havelaar zoo gek niet was’ als de kommandant meende – że "ten Havelaar nie jest taki szalony", jak myślał komendant). Verbrugge was volstrekt niet misdeeld van verstand, en hy die de afdeeling Lebak kende, nagenoeg zoo goed als een zoo groote landstreek, waar niets gedrukt wordt, door één persoon gekend worden kàn, begon intezien dat er toch verband was tusschen de schynbaar niet samenhangende vragen van Havelaar – Verbrugge nie brakowało rozsądku i znał dystrykt Lebak niemal tak dobrze, jak można znać tak duży obszar, gdzie nic nie jest drukowane, przez jedną osobę, zaczął dostrzegać, że istnieje związek między pozornie niespójnymi pytaniami Havelaara, en tevens dat de nieuwe adsistent-resident, hoezeer hy nooit de afdeeling betreden had, iets wist van wat er omging – i jednocześnie, że nowy asystent-rezydent, choć nigdy nie odwiedził dystryktu, coś wiedział o tym, co się dzieje. Wel begreep hy nog altyd die vreugde niet over de armoede in Lebak, maar hy drong zich op, die uitdrukking verkeerd verstaan te hebben – Nie rozumiał jeszcze radości z biedy w Lebak, ale zmuszał się, aby uznać, że źle zrozumiał to wyrażenie. Later evenwel, toen Havelaar hem meermalen hetzelfde zeide, zag hy in hoeveel groots en edels er was in die vreugde – Jednak później, gdy Havelaar wielokrotnie powtarzał to samo, dostrzegł, jak wiele wielkości i szlachetności było w tej radości.

Havelaar en Verbrugge namen plaats by de tafel, en onder 't gebruiken van thee over onbeduidende dingen sprekende, wachtte men tot Dongso den resident kwam berichten dat de versche paarden waren voorgespannen. (Havelaar i Verbrugge usiedli przy stole i pijąc herbatę, rozmawiając o mało istotnych sprawach, czekali, aż Dongso przyjdzie poinformować rezydenta, że zaprzęgnięto świeże konie; Havelaar en Verbrugge namen plaats by de tafel – Havelaar i Verbrugge usiedli przy stole, en onder 't gebruiken van thee over onbeduidende dingen sprekende – pijąc herbatę, rozmawiając o mało istotnych sprawach, wachtte men tot Dongso den resident kwam berichten dat de versche paarden waren voorgespannen – czekali, aż Dongso przyjdzie poinformować rezydenta, że zaprzęgnięto świeże konie). Men pakte zich zoo goed mogelyk in den wagen, en reed heen – Wpakowali się jak najlepiej mogli do wozu i odjechali. Door 't hotsen en stooten viel 't spreken moeielyk – Z powodu wybojów i wstrząsów trudno było mówić. Kleine Max werd rustig gehouden met pisang – Mały Max był uspokajany bananem, en zyn moeder die hem op den schoot had, wilde volstrekt niet bekennen dat ze vermoeid was, als Havelaar aanbood haar van den zwaren jongen te ontlasten – a jego matka, która trzymała go na kolanach, absolutnie nie chciała przyznać, że jest zmęczona, gdy Havelaar zaproponował, że ją odciąży z ciężkiego chłopca.

In een oogenblik van gedwongen rust in een moddergat, vroeg Verbrugge den resident, of hy met den nieuwen adsistent-resident reeds gesproken had over mevrouw Slotering? (W momencie wymuszonego odpoczynku w błotnistym miejscu, Verbrugge zapytał rezydenta, czy już rozmawiał z nowym asystentem-rezydentem o pani Slotering?; In een oogenblik van gedwongen rust in een moddergat – W momencie wymuszonego odpoczynku w błotnistym miejscu, vroeg Verbrugge den resident – Verbrugge zapytał rezydenta, of hy met den nieuwen adsistent-resident reeds gesproken had over mevrouw Slotering – czy już rozmawiał z nowym asystentem-rezydentem o pani Slotering?).

M'nheer. Havelaar. Heeft. Gezegd. (– Pan. Havelaar. Powiedział.; M'nheer – Pan, Havelaar – Havelaar, Heeft – Powiedział, Gezegd – Powiedział).

Welzeker, Verbrugge, waarom niet? Die dame kan by ons blyven. Ik zou niet gaarne… (– Oczywiście, Verbrugge, dlaczego nie? Ta pani może u nas zostać. Nie chciałbym…; Welzeker, Verbrugge, waarom niet – Oczywiście, Verbrugge, dlaczego nie, Die dame kan by ons blyven – Ta pani może u nas zostać, Ik zou niet gaarne – Nie chciałbym).

Dat. Het. Goed. Was. sleepte de resident er met veel moeite by. (– Że. To. Było. Dobrze. – dodał rezydent z trudem; Dat – Że, Het – To, Goed – Dobrze, Was – Było, sleepte de resident er met veel moeite by – dodał rezydent z trudem).

Ik zou niet gaarne myn huis ontzeggen aan een dame in háár omstandigheden! Zoo-iets spreekt vanzelf… niet waar, Tine? (– Nie chciałbym odmówić mojego domu pani w jej sytuacji! Coś takiego jest oczywiste… prawda, Tine?; Ik zou niet gaarne myn huis ontzeggen aan een dame in háár omstandigheden – Nie chciałbym odmówić mojego domu pani w jej sytuacji, Zoo-iets spreekt vanzelf… niet waar, Tine – Coś takiego jest oczywiste… prawda, Tine?).

Ook Tine meende dat het vanzelf sprak. (Tine również uważała, że to jest oczywiste; Ook Tine meende dat het vanzelf sprak – Tine również uważała, że to jest oczywiste).

U heeft twee huizen te Rangkas-Betoeng, zei Verbrugge. Er is ruimte in overvloed voor twee familien. (– Ma pan dwa domy w Rangkas-Betoeng, powiedział Verbrugge. Jest mnóstwo miejsca dla dwóch rodzin; U heeft twee huizen te Rangkas-Betoeng – Ma pan dwa domy w Rangkas-Betoeng, zei Verbrugge – powiedział Verbrugge, Er is ruimte in overvloed voor twee familien – Jest mnóstwo miejsca dla dwóch rodzin).

Maar, al was dit zoo niet… (– Ale nawet gdyby tak nie było…; Maar – Ale, al was dit zoo niet – nawet gdyby tak nie było).

Ik. Durfde. Het. Haar. (– Ja. Odważyłem się. Jej to. Powiedzieć.; Ik – Ja, Durfde – Odważyłem się, Het – To, Haar – Jej, zei Verbrugge – powiedział Verbrugge).

Wel, resident, riep mevrouw Havelaar, er is geen twyfel aan! (– Cóż, rezydencie, zawołała pani Havelaar, nie ma co do tego wątpliwości!; Wel, resident, riep mevrouw Havelaar – Cóż, rezydencie, zawołała pani Havelaar, er is geen twyfel aan – nie ma co do tego wątpliwości).

Niet. Toezeggen. Want. Het. Is. (– Nie. Obiecuj. Bo. To. Jest.; Niet – Nie, Toezeggen – Obiecuj, Want – Bo, Het – To, Is – Jest).

Al waren ze met hun tienen, als ze 't maar voor lief nemen by ons. (– Nawet gdyby było ich dziesięciu, jeśli tylko zaakceptują naszą gościnność.; Al waren ze met hun tienen – Nawet gdyby było ich dziesięciu, als ze 't maar voor lief nemen by ons – jeśli tylko zaakceptują naszą gościnność).

Een. Groote. Last. En. Zy. Is. (– Duży. Ciężar. A. Ona. Jest.; Een – Duży, Groote – Ciężar, Last – Ciężar, En – A, Zy – Ona, Is – Jest).

Maar het reizen in haar pozitie is onmogelyk, resident! (– Ale podróżowanie w jej sytuacji jest niemożliwe, rezydencie!; Maar het reizen in haar pozitie is onmogelyk – Ale podróżowanie w jej sytuacji jest niemożliwe, resident – rezydencie).

Een hevige schok van den wagen die ontmodderd werd, zette een uitroepingsteeken achter Tine's verklaring dat het reizen onmogelyk was voor mevrouw Slotering. (Gwałtowny wstrząs wozu, który uwolnił się z błota, postawił wykrzyknik za oświadczeniem Tine, że podróżowanie jest niemożliwe dla pani Slotering; Een hevige schok van den wagen die ontmodderd werd – Gwałtowny wstrząs wozu, który uwolnił się z błota, zette een uitroepingsteeken achter Tine's verklaring dat het reizen onmogelyk was voor mevrouw Slotering – postawił wykrzyknik za oświadczeniem Tine, że podróżowanie jest niemożliwe dla pani Slotering). Ieder had het gebruikelyke hè! geroepen, dat op zulk een stoot volgt – Każdy krzyknął zwykłe "hè!", które następuje po takim wstrząsie, Max had in den schoot zyner moeder de pisang weergevonden, die hy door den schok verloor – Max znalazł na kolanach swojej matki banana, którego stracił przez wstrząs, en reeds was men een heel eind nader aan de modderdiepte die straks komen zou – i już byli o wiele bliżej błotnistego miejsca, które miało wkrótce nadejść, voor de resident besluiten kon zyn zinsnede te voleinden, door er bytevoegen – zanim rezydent mógł dokończyć swoje zdanie, dodając:

Een. Inlandsche. Vrouw. (– Rodzima. Kobieta.; Een – Rodzima, Inlandsche – Rodzima, Vrouw – Kobieta).

O, dit is volkomen hetzelfde, trachtte mevrouw Havelaar verstaanbaar te maken. (– Och, to jest dokładnie to samo, próbowała wyjaśnić pani Havelaar; O, dit is volkomen hetzelfde – Och, to jest dokładnie to samo, trachtte mevrouw Havelaar verstaanbaar te maken – próbowała wyjaśnić pani Havelaar). De resident knikte, als vond hy het goed dat die zaak dus geregeld was, en daar het spreken zoo moeielyk viel, brak men 't gesprek af – Rezydent skinął głową, jakby uznał, że sprawa jest rozwiązana, a ponieważ rozmowa była trudna, przerwali ją.

Die mevrouw Slotering was de weduw van Havelaars voorganger die twee maanden geleden gestorven was. (Ta pani Slotering była wdową po poprzedniku Havelaara, który zmarł dwa miesiące temu; Die mevrouw Slotering was de weduw van Havelaars voorganger – Ta pani Slotering była wdową po poprzedniku Havelaara, die twee maanden geleden gestorven was – który zmarł dwa miesiące temu). Verbrugge, daarop voorloopig belast met het ambt van adsistent-resident – Verbrugge, tymczasowo obarczony funkcją asystenta-rezydenta, zou 't recht gehad hebben, gedurende dien tyd de ruime woning te betrekken – miałby prawo w tym czasie zamieszkać w przestronnym domu, die te Rangkas-Betoeng, zooals in elke afdeeling, van-landswege voor 't hoofd van het gewestelyk bestuur is opgericht – który w Rangkas-Betoeng, podobnie jak w każdym dystrykcie, został zbudowany przez państwo dla szefa administracji prowincji. Hy had dit echter niet gedaan, gedeeltelyk misschien uit vrees dat hy te spoedig op-nieuw zou moeten verhuizen – Jednak tego nie zrobił, częściowo może z obawy, że zbyt szybko będzie musiał się ponownie przeprowadzić, gedeeltelyk om 't gebruik daarvan aan die dame met haar kinderen overtelaten – częściowo, aby udostępnić ten dom tej pani z jej dziećmi. Er ware anders ruimte genoeg geweest, want behalve de vry groote adsistent-residentswoning zelf – Inaczej byłoby wystarczająco dużo miejsca, ponieważ oprócz samego dość dużego domu asystenta-rezydenta, stond daarneven op 'tzelfde ‘erf’ nog een ander huis dat vroeger daartoe gediend had – na tym samym „podwórku” stał jeszcze inny dom, który wcześniej służył do tego celu, en in-weerwil van den eenigszins bouwvalligen staat, nog altyd zeer geschikt was ter bewoning – i pomimo nieco zniszczonego stanu, wciąż nadawał się do zamieszkania.

Mevrouw Slotering had den resident verzocht haar voorspraak te zyn by den opvolger van haar echtgenoot, om de vergunning dat oude huis te bewonen tot na haar verlossing, die zy over eenige maanden te-gemoet zag. (Pani Slotering poprosiła rezydenta, aby był jej rzecznikiem u następcy jej męża, o pozwolenie na zamieszkanie w starym domu do czasu jej rozwiązania, którego spodziewała się za kilka miesięcy; Mevrouw Slotering had den resident verzocht haar voorspraak te zyn by den opvolger van haar echtgenoot – Pani Slotering poprosiła rezydenta, aby był jej rzecznikiem u następcy jej męża, om de vergunning dat oude huis te bewonen tot na haar verlossing – o pozwolenie na zamieszkanie w starym domu do czasu jej rozwiązania, die zy over eenige maanden te-gemoet zag – którego spodziewała się za kilka miesięcy). Het was dit verzoek dat door Havelaar en zyn vrouw zoo gereedelyk was toegestaan – To była ta prośba, którą Havelaar i jego żona tak chętnie spełnili, iets dat geheel in hun aard lag – coś, co było zgodne z ich naturą, want gastvry en hulpvaardig waren zy in de hoogste mate – ponieważ byli niezwykle gościnni i pomocni.

We hoorden den resident zeggen dat mevrouw Slotering een ‘inlandsche vrouw’ was. (Słyszeliśmy, jak rezydent powiedział, że pani Slotering była „rodzimą kobietą”; We hoorden den resident zeggen – Słyszeliśmy, jak rezydent powiedział, dat mevrouw Slotering een ‘inlandsche vrouw’ was – że pani Slotering była „rodzimą kobietą”). Dit vereischt voor niet-indische lezers eenige opheldering – To wymaga pewnego wyjaśnienia dla nieindyjskich czytelników, daar men al licht tot de onjuiste meening geraken zou hier met een eigenlyk-Javaansche te doen te hebben – ponieważ łatwo można by dojść do błędnego wniosku, że chodzi tu o rdzenną Jawajkę.

De europesche maatschappy in Nederlandsch Indiën is vry scherp in twee deelen gesplitst: de eigenlyke Europeanen, en dezulken die – hoezeer wettelyk in geheel denzelfden rechtstoestand verkeerende – niet in Europa geboren zyn, en min of meer inlandsch bloed in de aderen hebben. (Europejskie społeczeństwo w Holenderskich Indiach Wschodnich jest wyraźnie podzielone na dwie części: na prawdziwych Europejczyków oraz tych, którzy – choć prawnie w tej samej sytuacji prawnej – nie urodzili się w Europie i mają mniej lub bardziej rodzimą krew w żyłach; De europesche maatschappy in Nederlandsch Indiën is vry scherp in twee deelen gesplitst – Europejskie społeczeństwo w Holenderskich Indiach Wschodnich jest wyraźnie podzielone na dwie części, de eigenlyke Europeanen – prawdziwi Europejczycy, en dezulken die – hoezeer wettelyk in geheel denzelfden rechtstoestand verkeerende – oraz ci, którzy – choć prawnie w tej samej sytuacji prawnej, niet in Europa geboren zyn – nie urodzili się w Europie, en min of meer inlandsch bloed in de aderen hebben – i mają mniej lub bardziej rodzimą krew w żyłach). Ter-eere der begrippen van menschelykheid in Indie, haast ik me hier bytevoegen dat, hoe scherp ook de lyn zy, die in 't maatschappelyk verkeer wordt getrokken tusschen de twee soorten van individuën – Na cześć pojęć humanitaryzmu w Indiach, śpieszę tutaj dodać, że jakkolwiek ostra jest linia, która jest rysowana w relacjach społecznych między tymi dwoma rodzajami jednostek, welke tegenover den inlander gelykelyk den naam van Hollander dragen – które w stosunku do tubylców noszą jednakową nazwę Holendra, deze afscheiding evenwel geenszins 't barbaarsch karakter vertoont, dat in Amerika by de standsplitsing wordt waargenomen – ten podział nie ma wcale barbarzyńskiego charakteru, jaki jest obserwowany w Ameryce przy podziale na klasy. Ik ontken niet dat er nog altyd veel onrechtvaardigs en stuitends in deze verhouding blyft bestaan – Nie zaprzeczam, że w tym związku wciąż istnieje wiele niesprawiedliwości i odrażających rzeczy, en dat het woord liplap my meermalen in de ooren klonk als een bewys hoe ver de niet-liplap, de blanke, dikwerf van ware beschaving verwyderd is – i że słowo "liplap" wielokrotnie brzmiało mi w uszach jako dowód na to, jak daleko nie-liplap, biały, często oddalony jest od prawdziwej cywilizacji). Het is waar dat de liplap niet dan by-uitzondering in gezelschappen wordt toegelaten – To prawda, że liplap jest dopuszczany do towarzystwa tylko wyjątkowo, en dat hy gewoonlyk, als ik me hier van een zeer gemeenzame uitdrukking bedienen mag: ‘niet voor vol wordt aangezien’ – i że zwykle, jeśli mogę użyć tutaj bardzo potocznego wyrażenia: „nie jest uważany za pełnowartościowego”, maar zelden zal men zulke uitsluiting of geringschatting hooren voorstellen en verdedigen als een grondbeginsel – ale rzadko można usłyszeć takie wykluczenie lub lekceważenie proponowane i bronione jako zasada. Het staat natuurlyk ieder vry, zyn eigen omgeving en gezelschap te kiezen – Oczywiście, każdy ma prawo wybrać swoje otoczenie i towarzystwo, en men mag het den eigenlyken Europeaan niet euvel duiden – i nie można mieć za złe prawdziwemu Europejczykowi, wanneer hy den omgang met lieden van zyn landaard voortrekt boven 't verkeer met personen die – jeśli woli towarzystwo ludzi swojego pochodzenia od kontaktu z osobami, które – hun meer of minder zedelyke en verstandelyke waarde in 't midden gelaten – pomijając ich większą lub mniejszą wartość moralną i intelektualną, zyn indrukken en denkbeelden niet deelen – nie dzielą jego wrażeń i poglądów, of – en dit is misschien by vermeend verschil van beschaving, zeer dikwyls de hoofdzaak – wier vooroordeelen een andere richting hebben genomen dan de zyne – lub – a to może być przy różnicy w cywilizacji często główny powód – których uprzedzenia obrały inny kierunek niż jego.

Een liplap – om den term te bezigen die voor beleefder wordt gehouden, zou ik moeten zeggen een ‘dusgenaamd inlandsch kind’ maar ik vraag vergunning my te houden aan 't spraakgebruik dat uit allitteratie geboren schynt, zonder dat ik met die uitdrukking iets beleedigends bedoel, en wat beteekent het woord dan ook? (Liplap – aby użyć terminu, który uważany jest za bardziej uprzejmy, powinienem powiedzieć „tak zwane rodzime dziecko”, ale proszę o pozwolenie na użycie zwrotu, który wydaje się zrodzony z aliteracji, bez zamiaru obrażenia, i co to słowo właściwie oznacza?; Een liplap – Liplap, om den term te bezigen die voor beleefder wordt gehouden – aby użyć terminu, który uważany jest za bardziej uprzejmy, zou ik moeten zeggen een ‘dusgenaamd inlandsch kind’ – powinienem powiedzieć „tak zwane rodzime dziecko”, maar ik vraag vergunning my te houden aan 't spraakgebruik dat uit allitteratie geboren schynt – ale proszę o pozwolenie na użycie zwrotu, który wydaje się zrodzony z aliteracji, zonder dat ik met die uitdrukking iets beleedigends bedoel, en wat beteekent het woord dan ook – bez zamiaru obrażenia, i co to słowo właściwie oznacza). – een liplap heeft veel goeds – Liplap ma wiele dobrego. Ook de Europeaan heeft veel goeds – Europejczyk również ma wiele dobrego. Beiden hebben veel verkeerds, en ook hierin alzoo gelyken zy op elkaar – Obaj mają też wiele złego, i pod tym względem są do siebie podobni. Maar 't goede en 't verkeerde dat aan beiden eigen is loopt te veel uit elkander, dan dat hun verkeering over 't algemeen tot wederzydsch genoegen kan strekken – Ale dobro i zło, które są dla nich charakterystyczne, zbytnio się różnią, aby ich wzajemne relacje mogły być ogólnie zadowalające. Bovendien – en hieraan heeft de Regeering veel schuld – is de liplap dikwyls slecht onderwezen – Ponadto – i w tym wina rządu – liplap jest często źle wykształcony. De vraag is nu niet hoe de Europeaan wezen zou, als hy zoo van der jeugd af ware belemmerd geworden in zyn ontwikkeling – Pytanie nie brzmi, jaki byłby Europejczyk, gdyby od młodości był hamowany w swoim rozwoju, maar zeker is het dat de geringe wetenschappelyke ontwikkeling van den liplap in 't algemeen zyn gelykstelling met den Europeaan in den weg staat – ale pewne jest, że niski poziom naukowy liplapa ogólnie utrudnia jego zrównanie z Europejczykiem, ook dáár waar hy als individu in beschaving, wetenschap of kunst, misschien den voorrang boven een bepaalden europeschen persoon verdienen zou – nawet tam, gdzie jako jednostka w cywilizacji, nauce lub sztuce, mógłby zasługiwać na pierwszeństwo przed konkretnym europejskim osobnikiem.

Ook hieraan is weder niets nieuws. (To również nie jest niczym nowym; Ook hieraan is weder niets nieuws – To również nie jest niczym nowym). Het lag ook, byv. in de staatkunde van Willem den Veroveraar, om den minstbeduidenden Normandier te verheffen boven den beschaafdsten Sakser – To również leżało, na przykład, w polityce Wilhelma Zdobywcy, aby najmniej znaczącego Normana wynieść ponad najbardziej cywilizowanego Saksona, en elke Normandier beriep zich gaarne op 't overwicht der Normandiers in het algemeen – i każdy Norman chętnie odwoływał się do przewagi Normanów jako całości, om zyn persoon ook dáár te doen gelden, waar hy de minste zou geweest zyn zonder den invloed zyner stamgenooten als bovenliggende party – aby jego osoba była uznana nawet tam, gdzie byłby najmniej znaczący bez wpływu swoich rodaków jako dominującej partii.

Uit zoo-iets wordt natuurlyk in 't verkeer zekere gedwongenheid geboren, die niet zou weg te nemen zyn dan door wysgeerige onbekrompen inzichten en maatregelen van het bestuur. (Z tego rodzaju rzeczy naturalnie rodzi się pewne wymuszenie w relacjach, które można usunąć jedynie poprzez filozoficzne i bezstronne wglądy oraz działania rządu; Uit zoo-iets wordt natuurlyk in 't verkeer zekere gedwongenheid geboren – Z tego rodzaju rzeczy naturalnie rodzi się pewne wymuszenie w relacjach, die niet zou weg te nemen zyn dan door wysgeerige onbekrompen inzichten en maatregelen van het bestuur – które można usunąć jedynie poprzez filozoficzne i bezstronne wglądy oraz działania rządu). Dat de Europeaan, die in zulke verhouding aan den winnenden kant is, zich in dit kunstmatig overwicht zeer gemakkelyk schikt, spreekt vanzelf – To, że Europejczyk, który w takim układzie jest na wygranej pozycji, łatwo dostosowuje się do tej sztucznej przewagi, jest oczywiste. Maar dikwyls is 't koddig, iemand die zyn beschaving en taal grootendeels opdeed in de rotterdamsche Zandstraat, den liplap te hooren uitlachen omdat deze een glas water en 't gouvernement, mannelyk, of zon en maan onzydig maakt – Ale często jest to zabawne, gdy ktoś, kto zdobył swoją cywilizację i język głównie na rotterdamskiej Zandstraat, słyszy, jak liplap śmieje się, ponieważ ten robi męsko rodzaj z "szklanki wody" i "rządu" lub nijako "słońca" i "księżyca".

Een liplap moge beschaafd, goed onderwezen zyn, of geleerd – er zyn er zoo! – zoodra de Europeaan, die zich ziek hield om achterteblyven van 't schip waarop hy borden waschte, en die zyn aanspraken op beleefdheid bazeert op ‘uwee’ en ‘verexkuseer’ aan het hoofd staat van de handelsonderneming die zoo ‘enorm’ gewonnen heeft op de indigo in 1800 zooveel… neen, lang vóór hy de ‘toko’ bezat, waarin hy hammen en jachtgeweren verkoopt – wanneer zoo'n Europeaan opmerkt dat de beschaafdste liplap moeite heeft de h en de g uit elkaar te houden, lacht hy over de domheid van den man die niet weet dat er onderscheid is tusschen een gouden hek en een houten gek. (Liplap może być cywilizowany, dobrze wykształcony lub uczony – są tacy! – gdy tylko Europejczyk, który udawał chorego, aby pozostać na statku, na którym zmywał naczynia, i który swoje roszczenia do uprzejmości opiera na "uwee" i "verexkuseer", stojąc na czele firmy handlowej, która zarobiła tak "ogromne" sumy na indygo w 1800… nie, długo przed tym, zanim posiadał "toko", w którym sprzedaje szynki i strzelby – gdy taki Europejczyk zauważy, że najbardziej cywilizowany liplap ma trudności z odróżnieniem "h" od "g", śmieje się z głupoty człowieka, który nie wie, że istnieje różnica między złotym ogrodzeniem a drewnianym głupkiem; Een liplap moge beschaafd, goed onderwezen zyn, of geleerd – er zyn er zoo – Liplap może być cywilizowany, dobrze wykształcony lub uczony – są tacy! zoodra de Europeaan, die zich ziek hield om achterteblyven van 't schip waarop hy borden waschte, en die zyn aanspraken op beleefdheid bazeert op ‘uwee’ en ‘verexkuseer’ – gdy tylko Europejczyk, który udawał chorego, aby pozostać na statku, na którym zmywał naczynia, i który swoje roszczenia do uprzejmości opiera na "uwee" i "verexkuseer", aan het hoofd staat van de handelsonderneming die zoo ‘enorm’ gewonnen heeft op de indigo in 1800 zooveel – stojąc na czele firmy handlowej, która zarobiła tak "ogromne" sumy na indygo w 1800, neen, lang vóór hy de ‘toko’ bezat, waarin hy hammen en jachtgeweren verkoopt – nie, długo przed tym, zanim posiadał "toko", w którym sprzedaje szynki i strzelby, wanneer zoo'n Europeaan opmerkt dat de beschaafdste liplap moeite heeft de h en de g uit elkaar te houden – gdy taki Europejczyk zauważy, że najbardziej cywilizowany liplap ma trudności z odróżnieniem "h" od "g", lacht hy over de domheid van den man die niet weet dat er onderscheid is tusschen een gouden hek en een houten gek – śmieje się z głupoty człowieka, który nie wie, że istnieje różnica między złotym ogrodzeniem a drewnianym głupkiem).

Maar om hierover niet te lachen, had hy moeten weten dat in het arabisch en maleisch de cha en de hha door één karakter worden uitgedrukt, dat Hieronymus viâ Geronimo in Jerôme overgaat, dat we van huano, guano maken, dat een want een handschoen is, dat kous van hose afstamt, en dat we voor Guild Heaume in 't hollandsch Huillem of Willem zeggen. (Aby się z tego nie śmiać, musiałby wiedzieć, że w arabskim i malajskim "cha" i "hha" są wyrażane przez jeden znak, że Hieronymus poprzez Geronimo przechodzi w Jerôme, że z huano robimy guano, że want to rękawica, że kous pochodzi od hose, i że na Guild Heaume mówimy po holendersku Huillem lub Willem; Maar om hierover niet te lachen, had hy moeten weten – Aby się z tego nie śmiać, musiałby wiedzieć, dat in het arabisch en maleisch de cha en de hha door één karakter worden uitgedrukt – że w arabskim i malajskim "cha" i "hha" są wyrażane przez jeden znak, dat Hieronymus viâ Geronimo in Jerôme overgaat – że Hieronymus poprzez Geronimo przechodzi w Jerôme, dat we van huano, guano maken – że z huano robimy guano, dat een want een handschoen is – że want to rękawica, dat kous van hose afstamt – że kous pochodzi od hose, en dat we voor Guild Heaume in 't hollandsch Huillem of Willem zeggen – i że na Guild Heaume mówimy po holendersku Huillem lub Willem). Zooveel eruditie is te veel gevergd van iemand die zyn fortuin maakte ‘in’ de indigo, en z'n beschaving haalde uit het welgelukken van dobbelary… of erger – Tyle erudycji jest zbyt wiele wymagane od kogoś, kto zdobył swoje fortuny na "indygo" i swoją cywilizację z sukcesu w hazardzie… lub gorzej!

Zooveel eruditie is te veel gevergd van iemand die zyn fortuin maakte ‘in’ de indigo, en z'n beschaving haalde uit het welgelukken van dobbelary… of erger! (Tyle erudycji wymaga zbyt wiele od kogoś, kto zdobył swoje fortuny na "indygo" i swoją cywilizację z sukcesu w hazardzie… lub gorzej; zooveel – tyle, eruditie – erudycji, is te veel gevergd – wymaga zbyt wiele, iemand – ktoś, zyn fortuin maakte – zdobył swoje fortuny, ‘in’ de indigo – na "indygo", z'n beschaving – swoją cywilizację, haalde – zdobył, uit het welgelukken – z sukcesu, van dobbelary – w hazardzie, of erger – lub gorzej). En zulk een Europeaan kan toch niet omgaan met zulk een liplap! (I taki Europejczyk nie może przecież obcować z takim liplapem!; en zulk een Europeaan – i taki Europejczyk, kan toch niet omgaan – nie może przecież obcować, met zulk een liplap – z takim liplapem).

Ik begryp hoe Willem van Guillaume komt, en moet erkennen dat ik, vooral in de Molukken, zeer dikwyls ‘liplappen’ heb leeren kennen, die me deden verbaasd staan over den omvang hunner kennis, en die my op 't denkbeeld brachten dat wy Europeanen, hoeveel hulpmiddelen ons ook ten-dienste stonden, dikwyls – en niet vergelykender-wyze alleen – verre ten-achteren staan by de arme pariah's die van de wieg af hadden te stryden met kunstmatig-onbillyke terugzetting en 't zot vooroordeel tegen hun kleur. (Rozumiem, jak Willem pochodzi od Guillaume, i muszę przyznać, że zwłaszcza na Molukach bardzo często spotykałem ‘liplappen’, którzy zadziwiali mnie zakresem swojej wiedzy i którzy uświadomili mi, że my, Europejczycy, niezależnie od tego, ile mieliśmy do dyspozycji środków, często – i to nie tylko w porównaniu – jesteśmy daleko w tyle za biednymi pariasami, którzy od kołyski musieli walczyć z sztucznie niesprawiedliwą degradacją i głupim uprzedzeniem przeciwko ich kolorowi skóry; ik begryp – rozumiem, hoe Willem van Guillaume komt – jak Willem pochodzi od Guillaume, en moet erkennen – i muszę przyznać, dat ik – że ja, vooral in de Molukken – zwłaszcza na Molukach, zeer dikwyls – bardzo często, ‘liplappen’ heb leeren kennen – spotykałem ‘liplappen’, die me deden verbaasd staan – którzy zadziwiali mnie, over den omvang hunner kennis – zakresem swojej wiedzy, en die my op 't denkbeeld brachten – i którzy uświadomili mi, dat wy Europeanen – że my, Europejczycy, hoeveel hulpmiddelen ons ook ten-dienste stonden – niezależnie od tego, ile mieliśmy do dyspozycji środków, dikwyls – en niet vergelykender-wyze alleen – często – i to nie tylko w porównaniu, verre ten-achteren staan – jesteśmy daleko w tyle, by de arme pariah's – za biednymi pariasami, die van de wieg af hadden te stryden – którzy od kołyski musieli walczyć, met kunstmatig-onbillyke terugzetting – z sztucznie niesprawiedliwą degradacją, en 't zot vooroordeel tegen hun kleur – i głupim uprzedzeniem przeciwko ich kolorowi skóry).

Maar mevrouw Slotering was eens-voor-al gevrywaard voor fouten in 't hollandsch, omdat ze nooit anders dan maleisch sprak. (Ale pani Slotering była raz na zawsze wolna od błędów w holenderskim, ponieważ nigdy nie mówiła inaczej niż po malajsku; maar mevrouw Slotering – ale pani Slotering, was eens-voor-al gevrywaard – była raz na zawsze wolna, voor fouten in 't hollandsch – od błędów w holenderskim, omdat ze nooit anders dan maleisch sprak – ponieważ nigdy nie mówiła inaczej niż po malajsku). We zullen haar later te zien krygen, als we met Havelaar, Tine en kleinen Max thee-drinken in de voorgalery der adsistent-residentswoning te Rangkas-Betoeng, waar ons reisgezelschap, na lang hotsen en stooten, eindelyk behouden aankwam. (Zobaczymy ją później, kiedy z Havelaar, Tine i małym Maxem będziemy pić herbatę w przedniej galerii domu zastępcy rezydenta w Rangkas-Betoeng, gdzie nasza grupa podróżna po długich wybojach i wstrząsach w końcu bezpiecznie dotarła; we zullen haar later te zien krygen – zobaczymy ją później, als we met Havelaar, Tine en kleinen Max thee-drinken – kiedy z Havelaar, Tine i małym Maxem będziemy pić herbatę, in de voorgalery der adsistent-residentswoning te Rangkas-Betoeng – w przedniej galerii domu zastępcy rezydenta w Rangkas-Betoeng, waar ons reisgezelschap – gdzie nasza grupa podróżna, na lang hotsen en stooten – po długich wybojach i wstrząsach, eindelyk behouden aankwam – w końcu bezpiecznie dotarła).

De resident, die slechts was meegekomen om den nieuwen adsistent-resident in zyn ambt te bevestigen, gaf den wensch te kennen nog dienzelfden dag naar Serang terugtekeeren. (Rezydent, który przyjechał tylko po to, aby potwierdzić nowego zastępcę rezydenta na jego stanowisku, wyraził życzenie powrotu do Serang tego samego dnia; de resident – rezydent, die slechts was meegekomen – który przyjechał tylko, om den nieuwen adsistent-resident in zyn ambt te bevestigen – aby potwierdzić nowego zastępcę rezydenta na jego stanowisku, gaf den wensch te kennen – wyraził życzenie, nog dienzelfden dag naar Serang terugtekeeren – powrotu do Serang tego samego dnia).

Omdat. Hy. (Ponieważ. On.; omdat – ponieważ, hy – on).

Havelaar betuigde insgelyks bereid te zyn tot allen spoed… (Havelaar również wyraził gotowość do wszelkiej pośpiechu; Havelaar betuigde – Havelaar wyraził, insgelyks bereid te zyn – również gotowość, tot allen spoed – do wszelkiej pośpiechu).

Het. Zoo. Druk. Had. (…miał tak dużo do zrobienia; het – to, zoo druk – tak dużo, had – miał).

…en de afspraak werd gemaakt, dat men daartoe over een half uur in de groote voorgalery der woning van den Regent zou by-eenkomen. (i umówiono się, że spotkają się za pół godziny w dużej galerii domu regenta; en de afspraak werd gemaakt – i umówiono się, dat men daartoe over een half uur – że spotkają się za pół godziny, in de groote voorgalery der woning van den Regent – w dużej galerii domu regenta, zou by-eenkomen – spotkają się).

Verbrugge, hierop voorbereid, had reeds voor vele dagen aan de Distriktshoofden, den Patteh, den Kliwon, den Djaksa, den belasting-kollekteur, eenige mantries, en voorts aan alle inlandsche beambten die deze plechtigheid moesten bywonen, last gegeven zich op de hoofdplaats te verzamelen. (Verbrugge, przygotowany na to, już od wielu dni polecał naczelnikom dystryktów, Pattehowi, Kliwonowi, Djaksa, poborcy podatkowemu, kilku mantries oraz wszystkim innym lokalnym urzędnikom, którzy musieli uczestniczyć w tej uroczystości, zebrać się na głównym placu; Verbrugge, hierop voorbereid – Verbrugge, przygotowany na to, had reeds voor vele dagen – już od wielu dni, aan de Distriktshoofden – naczelnikom dystryktów, den Patteh – Pattehowi, den Kliwon – Kliwonowi, den Djaksa – Djaksa, den belasting-kollekteur – poborcy podatkowemu, eenige mantries – kilku mantries, en voorts aan alle inlandsche beambten – oraz wszystkim innym lokalnym urzędnikom, die deze plechtigheid moesten bywonen – którzy musieli uczestniczyć w tej uroczystości, last gegeven zich op de hoofdplaats te verzamelen – polecił zebrać się na głównym placu).

De Adhipatti nam afscheid, en reed naar zyn huis. (Adhipatti pożegnał się i pojechał do swojego domu; de Adhipatti – Adhipatti, nam afscheid – pożegnał się, en reed naar zyn huis – i pojechał do swojego domu). Mevrouw Havelaar bezag haar nieuwe woning, en was er zeer mee ingenomen, vooral omdat de tuin groot was, 'tgeen haar zoo goed voorkwam voor kleinen Max die veel in de lucht moest. (Pani Havelaar obejrzała swój nowy dom i była z niego bardzo zadowolona, zwłaszcza że ogród był duży, co bardzo odpowiadało małemu Maxowi, który potrzebował dużo przebywać na świeżym powietrzu; mevrouw Havelaar – pani Havelaar, bezag haar nieuwe woning – obejrzała swój nowy dom, en was er zeer mee ingenomen – i była z niego bardzo zadowolona, vooral omdat de tuin groot was – zwłaszcza że ogród był duży, 'tgeen haar zoo goed voorkwam – co bardzo odpowiadało, voor kleinen Max die veel in de lucht moest – małemu Maxowi, który potrzebował dużo przebywać na świeżym powietrzu). De resident en Havelaar waren naar hun kamers gegaan om zich te verkleeden, want by de plechtigheid die er plaats hebben zou, scheen het officieel voorgeschreven kostuum een vereischte te wezen. (Rezydent i Havelaar poszli do swoich pokoi, aby się przebrać, ponieważ na uroczystości, która miała się odbyć, oficjalny strój wydawał się być wymagany; de resident en Havelaar – rezydent i Havelaar, waren naar hun kamers gegaan – poszli do swoich pokoi, om zich te verkleeden – aby się przebrać, want by de plechtigheid die er plaats hebben zou – ponieważ na uroczystości, która miała się odbyć, scheen het officieel voorgeschreven kostuum een vereischte te wezen – oficjalny strój wydawał się być wymagany).

Rondom het huis stonden honderden menschen, die of te-paard den wagen van den resident hadden begeleid, of tot het gevolg der saamgeroepen Hoofden behoorden. (Wokół domu stały setki ludzi, którzy albo konno towarzyszyli powozowi rezydenta, albo należeli do świty zebranych przywódców; rondom het huis – wokół domu, stonden honderden menschen – stały setki ludzi, die of te-paard den wagen van den resident hadden begeleid – którzy albo konno towarzyszyli powozowi rezydenta, of tot het gevolg der saamgeroepen Hoofden behoorden – albo należeli do świty zebranych przywódców). De policie- en bureau-oppassers liepen bedryvig heen-en-weer. (Policjanci i pracownicy biurowi biegali tam i z powrotem; de policie- en bureau-oppassers – policjanci i pracownicy biurowi, liepen bedryvig heen-en-weer – biegali tam i z powrotem). Kortom, alles toonde aan dat de eentonigheid op dat vergeten plekje gronds in den javaschen Westhoek, voor een oogenblik werd afgebroken door wat leven. (Krótko mówiąc, wszystko wskazywało na to, że monotonia w tym zapomnianym zakątku Jawy na chwilę została przerwana przez pewne ożywienie; kortom, alles toonde aan – krótko mówiąc, wszystko wskazywało na to, dat de eentonigheid op dat vergeten plekje gronds in den javaschen Westhoek – że monotonia w tym zapomnianym zakątku Jawy, voor een oogenblik werd afgebroken door wat leven – na chwilę została przerwana przez pewne ożywienie).

Weldra reed de fraaie wagen van den Adhipatti 't voorplein op. (Wkrótce piękny powóz Adhipatti wjechał na dziedziniec; weldra reed de fraaie wagen – wkrótce piękny powóz, van den Adhipatti 't voorplein op – Adhipatti wjechał na dziedziniec). De resident en Havelaar, schitterend van goud en zilver, maar ietwat struikelend over hun degens, stapten er in, en begaven zich naar de woning van den Regent, waar ze met muziek van gongs en gamlangs ontvangen werden. (Rezydent i Havelaar, błyszczący złotem i srebrem, ale nieco potykający się o swoje szable, wsiedli do niego i udali się do rezydencji regenta, gdzie zostali przyjęci muzyką gongów i gamelanów; de resident en Havelaar – rezydent i Havelaar, schitterend van goud en zilver – błyszczący złotem i srebrem, maar ietwat struikelend over hun degens – ale nieco potykający się o swoje szable, stapten er in – wsiedli do niego, en begaven zich naar de woning van den Regent – i udali się do rezydencji regenta, waar ze met muziek van gongs en gamlangs ontvangen werden – gdzie zostali przyjęci muzyką gongów i gamelanów). Ook Verbrugge, die zich van zyn bemodderd kostuum had ontdaan, was reeds daar aangekomen. (Także Verbrugge, który pozbył się swojego zabłoconego kostiumu, już tam przybył; ook Verbrugge – także Verbrugge, die zich van zyn bemodderd kostuum had ontdaan – który pozbył się swojego zabłoconego kostiumu, was reeds daar aangekomen – już tam przybył). De mindere Hoofden zaten in een grooten kring, naar oostersche wyze op matten op den grond, en aan 't eind van de lange galery stond een tafel, waaraan de resident, de Adhipatti, de adsistent-resident, de kontroleur en een zestal Hoofden plaats namen. (Mniejsi przywódcy siedzieli w dużym kręgu, na wschodni sposób na matach na ziemi, a na końcu długiej galerii stał stół, przy którym zasiadali rezydent, Adhipatti, zastępca rezydenta, kontroler i sześciu przywódców; de mindere Hoofden – mniejsi przywódcy, zaten in een grooten kring – siedzieli w dużym kręgu, naar oostersche wyze op matten op den grond – na wschodni sposób na matach na ziemi, en aan 't eind van de lange galery stond een tafel – a na końcu długiej galerii stał stół, waaraan de resident, de Adhipatti, de adsistent-resident, de kontroleur en een zestal Hoofden plaats namen – przy którym zasiadali rezydent, Adhipatti, zastępca rezydenta, kontroler i sześciu przywódców). Men diende thee met gebak rond, en de eenvoudige plechtigheid begon. (Podano herbatę z ciastkami i rozpoczęła się prosta uroczystość; men diende thee met gebak rond – podano herbatę z ciastkami, en de eenvoudige plechtigheid begon – i rozpoczęła się prosta uroczystość).

De resident stond op, en las het besluit van den Gouverneur-generaal voor, waarby Max Havelaar was aangesteld tot adsistent-resident van de afdeeling Bantan-Kidoel of Zuid-Bantam, zooals Lebak door de inlanders genoemd wordt. (Rezydent wstał i odczytał decyzję Gubernatora Generalnego, na mocy której Max Havelaar został mianowany zastępcą rezydenta w dziale Bantan-Kidoel lub Południowym Bantamie, jak Lebak jest nazywany przez tubylców; de resident stond op – rezydent wstał, en las het besluit van den Gouverneur-generaal voor – i odczytał decyzję Gubernatora Generalnego, waarby Max Havelaar was aangesteld tot adsistent-resident van de afdeeling Bantan-Kidoel of Zuid-Bantam – na mocy której Max Havelaar został mianowany zastępcą rezydenta w dziale Bantan-Kidoel lub Południowym Bantamie, zooals Lebak door de inlanders genoemd wordt – jak Lebak jest nazywany przez tubylców). Hy nam daarna 't staatsblad waarin de eed stond die tot de aanvaarding van bedieningen in 't algemeen voorgeschreven is, en houdende: ‘dat men om tot het ambt van ***** te worden benoemd of bevorderd, niemand iets beloofd of gegeven heeft, beloven of geven zal; dat men gehouw en getrouw zal zijn aan zijne Majesteit den Koning der Nederlanden; gehoorzaam aan zijner Majesteits vertegenwoordiger in de Indische gewesten; dat men stiptelijk zal opvolgen en doen opvolgen de wetten en bepalingen, die gegeven zijn of gegeven zullen worden, en dat men zich in alles zal gedragen gelijk een goed… (hier: adsistent-resident) betaamt.’ (Następnie wziął dziennik ustaw, w którym znajdowała się przysięga wymagana do objęcia stanowiska, zawierająca: „że nikt nie obiecał ani nie dał niczego, aby zostać mianowanym lub awansowanym na stanowisko *****; że będzie wierny i lojalny wobec Jego Królewskiej Mości Króla Niderlandów; posłuszny przedstawicielowi Jego Królewskiej Mości w Indiach; że dokładnie przestrzegał i nakazywał przestrzegać prawa i przepisy, które zostały lub zostaną wydane, i że we wszystkim będzie się zachowywał jak przystoi dobremu… (tu: zastępcy rezydenta); hy nam daarna 't staatsblad waarin de eed stond – następnie wziął dziennik ustaw, w którym znajdowała się przysięga, die tot de aanvaarding van bedieningen in 't algemeen voorgeschreven is – wymagana do objęcia stanowiska, en houdende – zawierająca: ‘dat men om tot het ambt van ***** te worden benoemd of bevorderd – że nikt nie obiecał ani nie dał niczego, aby zostać mianowanym lub awansowanym na stanowisko *****, niemand iets beloofd of gegeven heeft, beloven of geven zal – nikt nie obiecał ani nie dał niczego, dat men gehouw en getrouw zal zijn aan zijne Majesteit den Koning der Nederlanden – że będzie wierny i lojalny wobec Jego Królewskiej Mości Króla Niderlandów, gehoorzaam aan zijner Majesteits vertegenwoordiger in de Indische gewesten – posłuszny przedstawicielowi Jego Królewskiej Mości w Indiach, dat men stiptelijk zal opvolgen en doen opvolgen de wetten en bepalingen – że dokładnie przestrzegał i nakazywał przestrzegać prawa i przepisy, die gegeven zijn of gegeven zullen worden – które zostały lub zostaną wydane, en dat men zich in alles zal gedragen gelijk een goed… (hier: adsistent-resident) betaamt – i że we wszystkim będzie się zachowywał jak przystoi dobremu… (tu: zastępcy rezydenta)).

Hierop volgde natuurlyk het sakramenteele: ‘zoo waarlijk helpe mij God Almachtig.’ (Następnie, oczywiście, nastąpiła sakramentalna formuła: „tak mi dopomóż Bóg Wszechmogący”; hierop volgde natuurlyk het sakramenteele – następnie, oczywiście, nastąpiła sakramentalna formuła, ‘zoo waarlijk helpe mij God Almachtig’ – „tak mi dopomóż Bóg Wszechmogący”). Havelaar sprak de voorgelezen woorden na. (Havelaar powtórzył odczytane słowa; Havelaar sprak de voorgelezen woorden na – Havelaar powtórzył odczytane słowa). Als in dezen eed begrepen, had eigenlyk moeten worden beschouwd de belofte: de inlandsche bevolking te zullen beschermen tegen uitzuiging en onderdrukking. (Jako część tej przysięgi właściwie należałoby uznać obietnicę: ochrony ludności tubylczej przed wyzyskiem i uciskiem; als in dezen eed begrepen – jako część tej przysięgi, had eigenlyk moeten worden beschouwd de belofte – właściwie należałoby uznać obietnicę, de inlandsche bevolking te zullen beschermen tegen uitzuiging en onderdrukking – ochrony ludności tubylczej przed wyzyskiem i uciskiem). Want, zwerende dat men de bestaande wetten en bepalingen zou handhaven, behoefde men slechts het oog te slaan op de talryke voorschriften dienaangaande, om intezien dat eigenlyk een byzondere eed hieromtrent niet te-pas kwam. (Bo, przysięgając, że będzie przestrzegać istniejących praw i przepisów, wystarczyło spojrzeć na liczne przepisy dotyczące tego, aby zrozumieć, że właściwie nie była potrzebna specjalna przysięga w tej sprawie; want, zwerende dat men de bestaande wetten en bepalingen zou handhaven – bo, przysięgając, że będzie przestrzegać istniejących praw i przepisów, behoefde men slechts het oog te slaan op de talryke voorschriften dienaangaande – wystarczyło spojrzeć na liczne przepisy dotyczące tego, om intezien dat eigenlyk een byzondere eed hieromtrent niet te-pas kwam – aby zrozumieć, że właściwie nie była potrzebna specjalna przysięga w tej sprawie). Maar de wetgever schynt gemeend te hebben dat overvloed van goed niet schaden kan, althans men vordert van de adsistent-residenten een afzonderlyken eed, waarby die verplichting omtrent den geringen man nogeens uitdrukkelyk vermeld wordt. (Ale ustawodawca najwyraźniej uznał, że nadmiar dobra nie może zaszkodzić, przynajmniej wymaga się od zastępców rezydentów osobnej przysięgi, w której ta obowiązek wobec drobnego człowieka jest wyraźnie wymieniony; maar de wetgever schynt gemeend te hebben – ale ustawodawca najwyraźniej uznał, dat overvloed van goed niet schaden kan – że nadmiar dobra nie może zaszkodzić, althans men vordert van de adsistent-residenten een afzonderlyken eed – przynajmniej wymaga się od zastępców rezydentów osobnej przysięgi, waarby die verplichting omtrent den geringen man nogeens uitdrukkelyk vermeld wordt – w której ta obowiązek wobec drobnego człowieka jest wyraźnie wymieniony). Havelaar moest dus andermaal ‘God Almachtig’ tot getuige nemen by de belofte: dat hy de ‘inlandsche bevolking beschermen zou tegen onderdrukking, mishandeling en knevelarij.’ (Havelaar musiał więc ponownie wziąć Boga Wszechmogącego na świadka, obiecując, że będzie chronić ludność tubylczą przed uciskiem, złym traktowaniem i wyzyskiem; Havelaar moest dus andermaal ‘God Almachtig’ tot getuige nemen – Havelaar musiał więc ponownie wziąć Boga Wszechmogącego na świadka, by de belofte – obiecując, dat hy de ‘inlandsche bevolking beschermen zou tegen onderdrukking, mishandeling en knevelarij’ – że będzie chronić ludność tubylczą przed uciskiem, złym traktowaniem i wyzyskiem).

Voor een fynen opmerker zou 't de moeite waard zyn geweest, het onderscheid gadeteslaan tusschen houding en toon van den resident en van Havelaar by deze gelegenheid. (Dla bystrego obserwatora warto byłoby zauważyć różnicę w postawie i tonie rezydenta i Havelaar podczas tej okazji; voor een fynen opmerker – dla bystrego obserwatora, zou 't de moeite waard zyn geweest – warto byłoby zauważyć, het onderscheid gadeteslaan tusschen houding en toon van den resident en van Havelaar by deze gelegenheid – różnicę w postawie i tonie rezydenta i Havelaar podczas tej okazji). Beiden hadden zy dusdanige plechtigheid meermalen bygewoond. (Obaj uczestniczyli wielokrotnie w takich ceremoniach; beiden hadden zy dusdanige plechtigheid meermalen bygewoond – obaj uczestniczyli wielokrotnie w takich ceremoniach). Het onderscheid dat ik bedoel, lag dus niet in 't meer of min getroffen zyn door het nieuwe en ongewone, doch werd alleen veroorzaakt door 't uiteenloopende der karakters en begrippen van deze beide personen. (Różnica, którą mam na myśli, nie polegała więc na większym lub mniejszym wrażeniu z nowości i niezwykłości, lecz była spowodowana tylko różnymi charakterami i pojęciami tych dwóch osób; het onderscheid dat ik bedoel – różnica, którą mam na myśli, lag dus niet in 't meer of min getroffen zyn door het nieuwe en ongewone – nie polegała więc na większym lub mniejszym wrażeniu z nowości i niezwykłości, doch werd alleen veroorzaakt door 't uiteenloopende der karakters en begrippen van deze beide personen – lecz była spowodowana tylko różnymi charakterami i pojęciami tych dwóch osób). De resident sprak wel iets sneller dan gewoonlyk, daar hy 't besluit en de eeden slechts behoefde vóórtelezen, 'tgeen hem de moeite bespaarde naar zyn slotwoorden te zoeken, maar toch geschiedde van zyn kant alles met een deftigheid en een ernst, die den oppervlakkigen beschouwer een zeer hoog denkbeeld moesten inboezemen van 't gewicht dat hy aan de zaak hechtte. (Rezydent mówił trochę szybciej niż zwykle, ponieważ musiał tylko odczytać decyzję i przysięgi, co oszczędziło mu trudu szukania słów zakończenia, ale mimo to wszystko odbywało się z jego strony z godnością i powagą, które powierzchownemu obserwatorowi musiały wpoić bardzo wysokie wyobrażenie o znaczeniu, jakie przywiązywał do sprawy; de resident sprak wel iets sneller dan gewoonlyk – rezydent mówił trochę szybciej niż zwykle, daar hy 't besluit en de eeden slechts behoefde vóórtelezen – ponieważ musiał tylko odczytać decyzję i przysięgi, 'tgeen hem de moeite bespaarde naar zyn slotwoorden te zoeken – co oszczędziło mu trudu szukania słów zakończenia, maar toch geschiedde van zyn kant alles met een deftigheid en een ernst – ale mimo to wszystko odbywało się z jego strony z godnością i powagą, die den oppervlakkigen beschouwer een zeer hoog denkbeeld moesten inboezemen van 't gewicht dat hy aan de zaak hechtte – które powierzchownemu obserwatorowi musiały wpoić bardzo wysokie wyobrażenie o znaczeniu, jakie przywiązywał do sprawy). Havelaar integendeel, toen hy met opgeheven vinger de eeden nasprak, had iets in gelaat, stem en houding, alsof hy zeggen wilde: ‘dat spreekt vanzelf, ook zonder God Almachtig zou ik dat doen’ en wie menschkunde bezat, zou meer vertrouwd hebben op zyn ongedwongenheid en schynbare onverschilligheid, dan op de ambtelyke deftigheid van den resident. (Havelaar z kolei, gdy powtarzał przysięgi z uniesionym palcem, miał w wyrazie twarzy, głosu i postawie coś, co jakby mówiło: „to oczywiste, zrobiłbym to nawet bez Boga Wszechmogącego” i kto znał się na ludziach, bardziej ufałby jego swobodzie i pozornej obojętności niż urzędowej godności rezydenta; Havelaar integendeel – Havelaar z kolei, toen hy met opgeheven vinger de eeden nasprak – gdy powtarzał przysięgi z uniesionym palcem, had iets in gelaat, stem en houding – miał w wyrazie twarzy, głosu i postawie coś, alsof hy zeggen wilde – co jakby mówiło, ‘dat spreekt vanzelf, ook zonder God Almachtig zou ik dat doen’ – „to oczywiste, zrobiłbym to nawet bez Boga Wszechmogącego”, en wie menschkunde bezat, zou meer vertrouwd hebben op zyn ongedwongenheid en schynbare onverschilligheid – i kto znał się na ludziach, bardziej ufałby jego swobodzie i pozornej obojętności, dan op de ambtelyke deftigheid van den resident – niż urzędowej godności rezydenta).

Is 't niet inderdaad bespottelyk, te meenen dat de man die geroepen is recht te spreken, de man aan wien het wel of wee van duizenden is in handen gegeven, zich zou gebonden achten door een paar uitgesproken klanken, wanneer hy niet, ook zonder die klanken, zich daartoe gedrongen voelt door zyn eigen hart? (Czy nie jest to rzeczywiście śmieszne, myśleć, że człowiek, który jest powołany do wymierzania sprawiedliwości, człowiek, w którego ręce oddano dobro lub zło tysięcy, czułby się związany kilkoma wypowiedzianymi dźwiękami, gdyby nie czuł się do tego zmuszony przez własne serce, nawet bez tych dźwięków?; is 't niet inderdaad bespottelyk – czy nie jest to rzeczywiście śmieszne, te meenen dat de man die geroepen is recht te spreken – myśleć, że człowiek, który jest powołany do wymierzania sprawiedliwości, de man aan wien het wel of wee van duizenden is in handen gegeven – człowiek, w którego ręce oddano dobro lub zło tysięcy, zich zou gebonden achten door een paar uitgesproken klanken – czułby się związany kilkoma wypowiedzianymi dźwiękami, wanneer hy niet, ook zonder die klanken, zich daartoe gedrongen voelt door zyn eigen hart – gdyby nie czuł się do tego zmuszony przez własne serce, nawet bez tych dźwięków). Wy gelooven van Havelaar, dat hy de armen en onderdrukten, waar hy die mocht aantreffen, zou beschermd hebben, al had hy by ‘God Almachtig’ het tegendeel beloofd. (Wierzymy, że Havelaar chroniłby biednych i uciskanych, gdziekolwiek by ich nie spotkał, nawet gdyby obiecał Bogu Wszechmogącemu coś przeciwnego; wy gelooven van Havelaar – wierzymy, że Havelaar, dat hy de armen en onderdrukten, waar hy die mocht aantreffen, zou beschermd hebben – chroniłby biednych i uciskanych, gdziekolwiek by ich nie spotkał, al had hy by ‘God Almachtig’ het tegendeel beloofd – nawet gdyby obiecał Bogu Wszechmogącemu coś przeciwnego).

Daarop volgde een toespraak van den resident tot de Hoofden, waarop hy hun den adsistent-resident als opperhoofd der Afdeeling voorstelde, hen uitnoodigde hem te gehoorzamen, hun verplichtingen stipt natekomen, en dergelyke gemeenplaatsen meer. (Następnie nastąpiło przemówienie rezydenta do przywódców, w którym przedstawił im zastępcę rezydenta jako głównego szefa wydziału, zachęcił ich do posłuszeństwa wobec niego, ścisłego przestrzegania ich obowiązków i podobnych ogólników; daarop volgde een toespraak van den resident tot de Hoofden – następnie nastąpiło przemówienie rezydenta do przywódców, waarop hy hun den adsistent-resident als opperhoofd der Afdeeling voorstelde – w którym przedstawił im zastępcę rezydenta jako głównego szefa wydziału, hen uitnoodigde hem te gehoorzamen – zachęcił ich do posłuszeństwa wobec niego, hun verplichtingen stipt natekomen – ścisłego przestrzegania ich obowiązków, en dergelyke gemeenplaatsen meer – i podobnych ogólników). De hoofden werden daarop één-voor-één by name aan Havelaar voorgesteld. (Następnie przywódcy byli przedstawiani Havelaarowi jeden po drugim po imieniu; de hoofden werden daarop één-voor-één by name aan Havelaar voorgesteld – następnie przywódcy byli przedstawiani Havelaarowi jeden po drugim po imieniu). Hy reikte ieder de hand, en de ‘installatie’ was afgeloopen. (Każdemu podał rękę i „instalacja” dobiegła końca; hy reikte ieder de hand – każdemu podał rękę, en de ‘installatie’ was afgeloopen – i „instalacja” dobiegła końca).

Men gebruikte ten-huize van den Adhipatti 't middagmaal, waartoe ook de kommandant Duclari genoodigd was. (W domu Adhipatti zjedzono obiad, na który zaproszony był także komendant Duclari; men gebruikte ten-huize van den Adhipatti 't middagmaal – w domu Adhipatti zjedzono obiad, waartoe ook de kommandant Duclari genoodigd was – na który zaproszony był także komendant Duclari). Terstond na afloop daarvan, stapte de resident die gaarne nog dien avend te Serang wilde terug zyn: (Zaraz po jego zakończeniu rezydent, który chętnie chciał jeszcze tego wieczoru wrócić do Serang, wsiadł do powozu; terstond na afloop daarvan – zaraz po jego zakończeniu, stapte de resident die gaarne nog dien avend te Serang wilde terug zyn – rezydent, który chętnie chciał jeszcze tego wieczoru wrócić do Serang, wsiadł do powozu):

Omdat. Hy. Het. Zoo. Byzonder. Druk. Had. (Bo. On. Był. Tak. Bardzo. Zajęty; omdat – bo, hy – on, het – był, zoo – tak, byzonder – bardzo, druk had – zajęty).

…weder in zyn reiswagen, en zoo keerde Rangkas-Betoeng weldra terug tot een stilte, als te verwachten is van een javasche binnenpost die door slechts weinig Europeanen bewoond werd en daarenboven niet aan den grooten weg gelegen was. (…znów do swojego powozu i tak Rangkas-Betoeng wkrótce powrócił do ciszy, której można się spodziewać po jawajskiej placówce wewnętrznej zamieszkanej tylko przez niewielu Europejczyków i dodatkowo nie położonej przy głównej drodze; weder in zyn reiswagen – znów do swojego powozu, en zoo keerde Rangkas-Betoeng weldra terug tot een stilte – i tak Rangkas-Betoeng wkrótce powrócił do ciszy, als te verwachten is van een javasche binnenpost – której można się spodziewać po jawajskiej placówce wewnętrznej, die door slechts weinig Europeanen bewoond werd – zamieszkanej tylko przez niewielu Europejczyków, en daarenboven niet aan den grooten weg gelegen was – i dodatkowo nie położonej przy głównej drodze).

De kennismaking tusschen Duclari en Havelaar was spoedig op een gemakkelyken voet gebracht. (Znajomość między Duclari a Havelaar została szybko nawiązana na swobodnej stopie; de kennismaking tusschen Duclari en Havelaar – znajomość między Duclari a Havelaar, was spoedig op een gemakkelyken voet gebracht – została szybko nawiązana na swobodnej stopie). De Adhipatti gaf blyken van ingenomenheid met zyn nieuwen ‘ouder broeder’ en Verbrugge verhaalde later dat ook de resident, dien hy op zyn terugreis naar Serang een eind wegs uitgeleide had gedaan, zich zeer gunstig over de familie Havelaar, die op haar doortocht naar Lebak eenige dagen ten-zynen-huize vertoefde, had uitgelaten. (Adhipatti wyraził zadowolenie ze swojego nowego „starszego brata”, a Verbrugge później opowiedział, że także rezydent, któremu towarzyszył w drodze powrotnej do Serang, wypowiadał się bardzo pozytywnie o rodzinie Havelaar, która podczas podróży do Lebak zatrzymała się na kilka dni w jego domu; de Adhipatti gaf blyken van ingenomenheid met zyn nieuwen ‘ouder broeder’ – Adhipatti wyraził zadowolenie ze swojego nowego „starszego brata”, en Verbrugge verhaalde later dat ook de resident – a Verbrugge później opowiedział, że także rezydent, dien hy op zyn terugreis naar Serang een eind wegs uitgeleide had gedaan – któremu towarzyszył w drodze powrotnej do Serang, zich zeer gunstig over de familie Havelaar – wypowiadał się bardzo pozytywnie o rodzinie Havelaar, die op haar doortocht naar Lebak eenige dagen ten-zynen-huize vertoefde – która podczas podróży do Lebak zatrzymała się na kilka dni w jego domu, had uitgelaten – wypowiadał się). Ook zeide hy dat Havelaar, by de Regeering goed aangeteekend staande, hoogstwaarschynlyk spoedig tot een hooger ambt bevorderd, of althans naar een meer ‘voordeelige’ afdeeling verplaatst worden zou. (Powiedział także, że Havelaar, dobrze oceniany przez rząd, najprawdopodobniej wkrótce awansuje na wyższe stanowisko lub przynajmniej zostanie przeniesiony do bardziej „korzystnego” działu; ook zeide hy dat Havelaar – powiedział także, że Havelaar, by de Regeering goed aangeteekend staande – dobrze oceniany przez rząd, hoogstwaarschynlyk spoedig tot een hooger ambt bevorderd – najprawdopodobniej wkrótce awansuje na wyższe stanowisko, of althans naar een meer ‘voordeelige’ afdeeling verplaatst worden zou – lub przynajmniej zostanie przeniesiony do bardziej „korzystnego” działu).

Max en ‘zyn Tine’ waren eerst onlangs van een reis naar Europa teruggekeerd, en gevoelden zich vermoeid van wat ik eens zeer eigenaardig een koffertjes-leven heb hooren noemen. (Max i ‘jego Tine’ niedawno wrócili z podróży do Europy i czuli się zmęczeni tym, co kiedyś usłyszałem określeniem „życie z walizkami”; Max en ‘zyn Tine’ waren eerst onlangs van een reis naar Europa teruggekeerd – Max i ‘jego Tine’ niedawno wrócili z podróży do Europy, en gevoelden zich vermoeid van wat ik eens zeer eigenaardig een koffertjes-leven heb hooren noemen – i czuli się zmęczeni tym, co kiedyś usłyszałem określeniem „życie z walizkami”). Zy achtten zich dus gelukkig, na veel omzwervens eindelyk weder eens een plek te bewonen waar zy zouden te-huis behooren. (Uważali się więc za szczęśliwych, że po wielu wędrówkach wreszcie mogą zamieszkać w miejscu, które będą mogli nazwać domem; zy achtten zich dus gelukkig – uważali się więc za szczęśliwych, na veel omzwervens eindelyk weder eens een plek te bewonen – że po wielu wędrówkach wreszcie mogą zamieszkać w miejscu, waar zy zouden te-huis behooren – które będą mogli nazwać domem). Vóór hun reis naar Europa, was Havelaar adsistent-resident van Amboina geweest, waar hy met veel moeielykheden had te stryden gehad, omdat de bevolking van dat eiland in een gistenden en oproerigen toestand verkeerde ten-gevolge van de vele verkeerde maatregelen die in den laatsten tyd genomen waren. (Przed podróżą do Europy Havelaar był zastępcą rezydenta w Amboina, gdzie miał wiele trudności, ponieważ ludność tej wyspy znajdowała się w stanie fermentacji i buntu z powodu wielu błędnych działań podjętych w ostatnim czasie; vóór hun reis naar Europa, was Havelaar adsistent-resident van Amboina geweest – przed podróżą do Europy Havelaar był zastępcą rezydenta w Amboina, waar hy met veel moeielykheden had te stryden gehad – gdzie miał wiele trudności, omdat de bevolking van dat eiland in een gistenden en oproerigen toestand verkeerde – ponieważ ludność tej wyspy znajdowała się w stanie fermentacji i buntu, ten-gevolge van de vele verkeerde maatregelen die in den laatsten tyd genomen waren – z powodu wielu błędnych działań podjętych w ostatnim czasie). Niet zonder veerkracht had hy dezen geest van verzet weten te onderdrukken, doch uit verdriet over de weinige hulp die men hem hierin van-hooger-hand verleende, en uit ergernis over 't ellendig bestuur dat sedert eeuwen de heerlyke streken der Molukken ontvolkt en bederft… (Nie bez determinacji zdołał stłumić tego ducha oporu, lecz z żalu nad niewielką pomocą, którą otrzymał od przełożonych, i z irytacji nad okropnym zarządzaniem, które od wieków wyludnia i niszczy wspaniałe regiony Moluków…; niet zonder veerkracht had hy dezen geest van verzet weten te onderdrukken – nie bez determinacji zdołał stłumić tego ducha oporu, doch uit verdriet over de weinige hulp die men hem hierin van-hooger-hand verleende – lecz z żalu nad niewielką pomocą, którą otrzymał od przełożonych, en uit ergernis over 't ellendig bestuur dat sedert eeuwen de heerlyke streken der Molukken ontvolkt en bederft – i z irytacji nad okropnym zarządzaniem, które od wieków wyludnia i niszczy wspaniałe regiony Moluków…).

De belangstellende lezer trachte te lezen te krygen wat over dit onderwerp reeds in 1825 door den baron Van der Capellen geschreven werd, en kan de Publikatien van dezen menschenvriend vinden in het Indische Staatsblad van dat jaar. (Zainteresowany czytelnik powinien przeczytać, co na ten temat napisał już w 1825 roku baron Van der Capellen, a publikacje tego przyjaciela ludzkości można znaleźć w Indisch Staatsblad z tego roku; de belangstellende lezer trachte te lezen te krygen wat over dit onderwerp reeds in 1825 door den baron Van der Capellen geschreven werd – zainteresowany czytelnik powinien przeczytać, co na ten temat napisał już w 1825 roku baron Van der Capellen, en kan de Publikatien van dezen menschenvriend vinden in het Indische Staatsblad van dat jaar – a publikacje tego przyjaciela ludzkości można znaleźć w Indisch Staatsblad z tego roku). De toestand is er sedert dien tyd niet beter op geworden! (Sytuacja od tego czasu się nie poprawiła!; de toestand is er sedert dien tyd niet beter op geworden – sytuacja od tego czasu się nie poprawiła!).

Hoe dit zy, Havelaar deed te Amboina wat hy mocht en kon, maar uit ergernis over gebrek aan medewerking van hen die in de eerste plaats geroepen waren zyn pogingen te steunen, was hy ziek geworden, en dit had hem bewogen naar Europa te vertrekken. (Tak czy inaczej, Havelaar robił w Amboina, co mógł, ale z irytacji z powodu braku współpracy ze strony tych, którzy byli w pierwszej kolejności wezwani do wspierania jego wysiłków, zachorował i to skłoniło go do wyjazdu do Europy; hoe dit zy, Havelaar deed te Amboina wat hy mocht en kon – tak czy inaczej, Havelaar robił w Amboina, co mógł, maar uit ergernis over gebrek aan medewerking van hen die in de eerste plaats geroepen waren zyn pogingen te steunen – ale z irytacji z powodu braku współpracy ze strony tych, którzy byli w pierwszej kolejności wezwani do wspierania jego wysiłków, was hy ziek geworden – zachorował, en dit had hem bewogen naar Europa te vertrekken – i to skłoniło go do wyjazdu do Europy). Strikt genomen had hy by wederplaatsing aanspraak gehad op beter keuze dan de arme geenszins welvarende afdeeling Lebak, daar zyn werkkring te Amboina van grooter gewicht was, en hy dáár, zonder resident boven zich, geheel op zichzelf gestaan had. (Ściśle mówiąc, po ponownym mianowaniu miał prawo do lepszego wyboru niż biedny, w żaden sposób nie prosperujący dział Lebak, ponieważ jego obszar działania w Amboina miał większe znaczenie, a on tam, bez rezydenta nad sobą, działał całkowicie samodzielnie; strikt genomen had hy by wederplaatsing aanspraak gehad op beter keuze dan de arme geenszins welvarende afdeeling Lebak – ściśle mówiąc, po ponownym mianowaniu miał prawo do lepszego wyboru niż biedny, w żaden sposób nie prosperujący dział Lebak, daar zyn werkkring te Amboina van grooter gewicht was – ponieważ jego obszar działania w Amboina miał większe znaczenie, en hy dáár, zonder resident boven zich, geheel op zichzelf gestaan had – a on tam, bez rezydenta nad sobą, działał całkowicie samodzielnie). Bovendien was er, reeds voor hy naar Amboina vertrok, spraak van geweest hem tot resident te verheffen, en het bevreemdde dus sommigen dat hem thans het bestuur eener Afdeeling werd opgedragen, die aan kultuur-emolumenten zoo weinig opbracht, dewyl velen het belang eener bediening naar de daaraan verbonden inkomsten afmeten. (Co więcej, zanim wyjechał do Amboina, mówiono o awansowaniu go na rezydenta, więc niektórych zdziwiło, że teraz powierzono mu zarząd działem, który przynosił tak niewiele zysków z uprawy, ponieważ wielu ocenia wartość stanowiska na podstawie związanych z nim dochodów; bovendien was er, reeds voor hy naar Amboina vertrok, spraak van geweest hem tot resident te verheffen – co więcej, zanim wyjechał do Amboina, mówiono o awansowaniu go na rezydenta, en het bevreemdde dus sommigen dat hem thans het bestuur eener Afdeeling werd opgedragen – więc niektórych zdziwiło, że teraz powierzono mu zarząd działem, die aan kultuur-emolumenten zoo weinig opbracht – który przynosił tak niewiele zysków z uprawy, dewyl velen het belang eener bediening naar de daaraan verbonden inkomsten afmeten – ponieważ wielu ocenia wartość stanowiska na podstawie związanych z nim dochodów). Hyzelf echter beklaagde zich hierover volstrekt niet, want zyn eerzucht was geenszins van dien aard dat hy bedelen zou om hoogeren rang of meer gewin. (Sam jednak wcale się na to nie skarżył, ponieważ jego ambicja w żaden sposób nie polegała na tym, by ubiegać się o wyższy stopień lub większy zysk; hyzelf echter beklaagde zich hierover volstrekt niet – sam jednak wcale się na to nie skarżył, want zyn eerzucht was geenszins van dien aard – ponieważ jego ambicja w żaden sposób nie polegała na tym, dat hy bedelen zou om hoogeren rang of meer gewin – by ubiegać się o wyższy stopień lub większy zysk).

En dit laatste ware hem toch goed te-stade gekomen! (A ostatnie z pewnością by mu się przydało!; en dit laatste ware hem toch goed te-stade gekomen – a ostatnie z pewnością by mu się przydało!). Want op zyn reizen in Europa had hy het weinige uitgegeven, dat hy in vorige jaren had overgegaard. (Ponieważ podczas podróży po Europie wydał niewiele, co zaoszczędził w poprzednich latach; want op zyn reizen in Europa had hy het weinige uitgegeven – ponieważ podczas podróży po Europie wydał niewiele, dat hy in vorige jaren had overgegaard – co zaoszczędził w poprzednich latach). Zelfs had hy daar schulden achtergelaten, en hy was dus, in één woord, arm. (Nawet zostawił tam długi i był więc, jednym słowem, biedny; zelfs had hy daar schulden achtergelaten – nawet zostawił tam długi, en hy was dus, in één woord, arm – i był więc, jednym słowem, biedny). Doch nooit had hy zyn ambt beschouwd als een geldwinning, en by zyn benoeming naar Lebak nam hy zich met tevredenheid voor, het achterstallige door zuinigheid intehalen, in welk voornemen zyn vrouw die zoo eenvoudig was in smaak en behoeften, hem met genoegen ondersteunen zou. (Nigdy jednak nie traktował swojego urzędu jako sposobu na zarobek i przy swojej nominacji do Lebak z zadowoleniem postanowił nadrobić zaległości dzięki oszczędności, w czym z chęcią miała mu pomóc jego żona, która była tak prosta w smaku i potrzebach; doch nooit had hy zyn ambt beschouwd als een geldwinning – nigdy jednak nie traktował swojego urzędu jako sposobu na zarobek, en by zyn benoeming naar Lebak nam hy zich met tevredenheid voor – i przy swojej nominacji do Lebak z zadowoleniem postanowił, het achterstallige door zuinigheid intehalen – nadrobić zaległości dzięki oszczędności, in welk voornemen zyn vrouw die zoo eenvoudig was in smaak en behoeften – w czym z chęcią miała mu pomóc jego żona, która była tak prosta w smaku i potrzebach, hem met genoegen ondersteunen zou – z chęcią miała mu pomóc).

Maar zuinigheid viel Havelaar moeielyk. (Ale oszczędność była dla Havelaara trudna; maar zuinigheid viel Havelaar moeielyk – ale oszczędność była dla Havelaara trudna). Hy voor zichzelf kon zich tot het strikt-noodige bepalen. (Dla siebie samego mógł ograniczyć się do absolutnego minimum; hy voor zichzelf kon zich tot het strikt-noodige bepalen – dla siebie samego mógł ograniczyć się do absolutnego minimum). Ja, zonder de minste inspanning kon hy binnen de grens daarvan blyven, doch waar anderen hulp behoefden, was hem 't helpen, het geven, een ware hartstocht. (Tak, bez najmniejszego wysiłku mógł pozostać w tych granicach, ale tam, gdzie inni potrzebowali pomocy, pomaganie, dawanie, było dla niego prawdziwą pasją; ja, zonder de minste inspanning kon hy binnen de grens daarvan blyven – tak, bez najmniejszego wysiłku mógł pozostać w tych granicach, doch waar anderen hulp behoefden, was hem 't helpen, het geven, een ware hartstocht – ale tam, gdzie inni potrzebowali pomocy, pomaganie, dawanie, było dla niego prawdziwą pasją). Hyzelf zag dit zwak in, beredeneerde met al 't gezond verstand dat hem gegeven was, hoe onrecht hy deed, iemand te ondersteunen, waar hyzelf meer aanspraak zou gehad hebben op zyn eigen hulp… (Sam dostrzegał tę słabość, rozumował z całą zdroworozsądkowością, jaka mu była dana, jak niesprawiedliwe było wspieranie kogoś, gdy sam miałby większe prawo do własnej pomocy…; hyzelf zag dit zwak in – sam dostrzegał tę słabość, beredeneerde met al 't gezond verstand dat hem gegeven was – rozumował z całą zdroworozsądkowością, jaka mu była dana, hoe onrecht hy deed, iemand te ondersteunen, waar hyzelf meer aanspraak zou gehad hebben op zyn eigen hulp – jak niesprawiedliwe było wspieranie kogoś, gdy sam miałby większe prawo do własnej pomocy…). gevoelde dit onrecht nog levendiger, wanneer ook ‘zyn Tine’ en Max, die hy beiden zoo lief had, te lyden hadden onder de gevolgen zyner vrygevigheid… (odczuwał tę niesprawiedliwość jeszcze bardziej, gdy także ‘jego Tine’ i Max, których tak bardzo kochał, cierpieli z powodu jego hojności…; gevoelde dit onrecht nog levendiger – odczuwał tę niesprawiedliwość jeszcze bardziej, wanneer ook ‘zyn Tine’ en Max – gdy także ‘jego Tine’ i Max, die hy beiden zoo lief had – których tak bardzo kochał, te lyden hadden onder de gevolgen zyner vrygevigheid – cierpieli z powodu jego hojności…). hy verweet zich zyn goedhartigheid als zwakte, als ydelheid, als zucht om voor een verkleeden prins doortegaan… (wyrzucał sobie swoją dobroć jako słabość, próżność, chęć uchodzenia za przebrany książę…; hy verweet zich zyn goedhartigheid als zwakte – wyrzucał sobie swoją dobroć jako słabość, als ydelheid – próżność, als zucht om voor een verkleeden prins doortegaan – chęć uchodzenia za przebrany książę…). hy beloofde zich beterschap, en toch… telkens als deze of gene zich aan hem wist voortedoen als 't slachtoffer van tegenspoed, vergat hy alles om te helpen. (obiecując sobie poprawę, i mimo to… za każdym razem, gdy ktoś przedstawiał się jako ofiara nieszczęścia, zapominał o wszystkim, by pomóc; hy beloofde zich beterschap – obiecując sobie poprawę, en toch – i mimo to, telkens als deze of gene zich aan hem wist voortedoen als 't slachtoffer van tegenspoed – za każdym razem, gdy ktoś przedstawiał się jako ofiara nieszczęścia, vergat hy alles om te helpen – zapominał o wszystkim, by pomóc). En dit in-weerwil der bittere ondervinding van de gevolgen dezer door overdryving tot fout geworden deugd. (I to pomimo gorzkiego doświadczenia skutków tej przesadzonej cnoty, która stała się wadą; en dit in-weerwil der bittere ondervinding van de gevolgen – i to pomimo gorzkiego doświadczenia skutków, dezer door overdryving tot fout geworden deugd – tej przesadzonej cnoty, która stała się wadą). Acht dagen voor de geboorte van zyn kleinen Max, bezat hy 't noodige niet om 't yzeren wiegje te koopen waarin zyn lieveling rusten zou, en weinig tyds te-voren nog had hy de weinige versierselen zyner vrouw opgeofferd, om iemand bytestaan die gewis in beter omstandigheden verkeerde dan hyzelf. (Osiem dni przed narodzinami jego małego Maxa nie miał wystarczających środków, aby kupić żelazne łóżeczko, w którym miał spocząć jego ukochany, a niedługo wcześniej poświęcił skromne ozdoby swojej żony, aby pomóc komuś, kto z pewnością był w lepszej sytuacji niż on sam; acht dagen voor de geboorte van zyn kleinen Max – osiem dni przed narodzinami jego małego Maxa, bezat hy 't noodige niet om 't yzeren wiegje te koopen waarin zyn lieveling rusten zou – nie miał wystarczających środków, aby kupić żelazne łóżeczko, w którym miał spocząć jego ukochany, en weinig tyds te-voren nog had hy de weinige versierselen zyner vrouw opgeofferd – a niedługo wcześniej poświęcił skromne ozdoby swojej żony, om iemand bytestaan die gewis in beter omstandigheden verkeerde dan hyzelf – aby pomóc komuś, kto z pewnością był w lepszej sytuacji niż on sam).

Maar dit alles lag al weer ver achter hen toen zy waren aangekomen te Lebak! (Ale wszystko to było już daleko za nimi, gdy przybyli do Lebak!; maar dit alles lag al weer ver achter hen toen zy waren aangekomen te Lebak – ale wszystko to było już daleko za nimi, gdy przybyli do Lebak!). Met vroolyke kalmte hadden zy bezit genomen van het huis: ‘waar ze nu toch eenigen tyd hoopten te blyven.’ (Z radosnym spokojem objęli w posiadanie dom: „gdzie teraz mieli nadzieję pozostać przez jakiś czas”; met vroolyke kalmte hadden zy bezit genomen van het huis – z radosnym spokojem objęli w posiadanie dom, ‘waar ze nu toch eenigen tyd hoopten te blyven’ – „gdzie teraz mieli nadzieję pozostać przez jakiś czas”). Met een eigenaardig genot hadden zy te Batavia de meubelen besteld, die alles zoo comfortable en gezellig maken zouden. (Z osobliwą przyjemnością zamówili w Batavii meble, które miały uczynić wszystko tak komfortowym i przytulnym; met een eigenaardig genot hadden zy te Batavia de meubelen besteld – z osobliwą przyjemnością zamówili w Batavii meble, die alles zoo comfortable en gezellig maken zouden – które miały uczynić wszystko tak komfortowym i przytulnym). Zy toonden elkaar de plekken waar ze zouden ontbyten, waar kleine Max spelen zou, waar de bibliotheek zou staan, waar hy 's avends haar zou voorlezen wat hy dien dag geschreven had, want hy was altyd bezig met het ontwikkelen zyner denkbeelden op 't papier… (Pokazywali sobie miejsca, gdzie będą jeść śniadanie, gdzie będzie bawił się mały Max, gdzie będzie biblioteka, gdzie wieczorem będzie jej czytał to, co napisał tego dnia, bo zawsze zajmował się rozwijaniem swoich myśli na papierze…; zy toonden elkaar de plekken waar ze zouden ontbyten – pokazywali sobie miejsca, gdzie będą jeść śniadanie, waar kleine Max spelen zou – gdzie będzie bawił się mały Max, waar de bibliotheek zou staan – gdzie będzie biblioteka, waar hy 's avends haar zou voorlezen wat hy dien dag geschreven had – gdzie wieczorem będzie jej czytał to, co napisał tego dnia, want hy was altyd bezig met het ontwikkelen zyner denkbeelden op 't papier – bo zawsze zajmował się rozwijaniem swoich myśli na papierze…). en: ‘eens zou dat gedrukt worden, meende Tine, en dan zou men zien wie haar Max was!’ (i: „kiedyś to zostanie wydrukowane, uważała Tine, a wtedy wszyscy zobaczą, kim był jej Max!”; en: ‘eens zou dat gedrukt worden, meende Tine – i: „kiedyś to zostanie wydrukowane, uważała Tine, en dan zou men zien wie haar Max was’ – a wtedy wszyscy zobaczą, kim był jej Max!”). Maar nooit had hy iets ter-perse laten leggen van wat er in zyn hoofd omging, omdat zekere schroom hem bezielde, die wel iets zweemde naar eerbaarheid. (Ale nigdy nie opublikował niczego z tego, co mu chodziło po głowie, ponieważ kierowała nim pewna wstydliwość, która miała coś wspólnego z prawością; maar nooit had hy iets ter-perse laten leggen van wat er in zyn hoofd omging – ale nigdy nie opublikował niczego z tego, co mu chodziło po głowie, omdat zekere schroom hem bezielde – ponieważ kierowała nim pewna wstydliwość, die wel iets zweemde naar eerbaarheid – która miała coś wspólnego z prawością). Hyzelf althans wist dezen tegenzin niet beter te beschryven, dan door aan wie hem aanspoorden tot publiciteit, te vragen: ‘zoudt gy uw dochter op-straat laten loopen zonder hemd?’ (On sam nie potrafił lepiej opisać tej niechęci, niż pytając tych, którzy go namawiali do publikacji: „czy pozwoliłbyś swojej córce chodzić po ulicy bez koszuli?”; hyzelf althans wist dezen tegenzin niet beter te beschryven – on sam nie potrafił lepiej opisać tej niechęci, dan door aan wie hem aanspoorden tot publiciteit, te vragen – niż pytając tych, którzy go namawiali do publikacji: ‘zoudt gy uw dochter op-straat laten loopen zonder hemd’ – „czy pozwoliłbyś swojej córce chodzić po ulicy bez koszuli?”).

Dit was dan weer een van de vele boutades, die zyn omgeving deden zeggen dat ‘die Havelaar toch een zonderling mensch was’, en ik beweer het tegendeel niet. (To była więc jedna z wielu jego bon motów, które sprawiały, że otoczenie mówiło, że „ten Havelaar to jednak dziwny człowiek”, i nie twierdzę, że jest inaczej; dit was dan weer een van de vele boutades – to była więc jedna z wielu jego bon motów, die zyn omgeving deden zeggen dat ‘die Havelaar toch een zonderling mensch was’ – które sprawiały, że otoczenie mówiło, że „ten Havelaar to jednak dziwny człowiek”, en ik beweer het tegendeel niet – i nie twierdzę, że jest inaczej). Maar als men de moeite nam zyn ongewone wyze van spreken te vertalen, zou men in die vreemde vraag over het toilet van een meisje, wellicht den tekst gevonden hebben voor een verhandeling over de kuisheid van den geest, die schuw is voor de blikken van den lompen voorbyganger, en zich terugtrekt in een hulsel van maagdelyke schroomvalligheid. (Ale gdyby ktoś zadał sobie trud przetłumaczenia jego niezwykłego sposobu mówienia, mógłby w tym dziwnym pytaniu o ubiór dziewczyny znaleźć tekst do traktatu o czystości ducha, który jest nieśmiały wobec spojrzeń prymitywnego przechodnia i wycofuje się w osłonę dziewiczej wstydliwości; maar als men de moeite nam zyn ongewone wyze van spreken te vertalen – ale gdyby ktoś zadał sobie trud przetłumaczenia jego niezwykłego sposobu mówienia, zou men in die vreemde vraag over het toilet van een meisje – mógłby w tym dziwnym pytaniu o ubiór dziewczyny wellicht den tekst gevonden hebben voor een verhandeling over de kuisheid van den geest – znaleźć tekst do traktatu o czystości ducha, die schuw is voor de blikken van den lompen voorbyganger – który jest nieśmiały wobec spojrzeń prymitywnego przechodnia, en zich terugtrekt in een hulsel van maagdelyke schroomvalligheid – i wycofuje się w osłonę dziewiczej wstydliwości).

Ja, ze zouden gelukkig zyn te Rangkas-Betoeng, Havelaar en zyn Tine! (Tak, będą szczęśliwi w Rangkas-Betoeng, Havelaar i jego Tine!; ja, ze zouden gelukkig zyn te Rangkas-Betoeng – tak, będą szczęśliwi w Rangkas-Betoeng, Havelaar en zyn Tine – Havelaar i jego Tine!). De eenige zorg die hen drukte, waren de schulden die zy in Europa hadden achtergelaten, verhoogd met de nog onbetaalde kosten der terugreis naar Indie, en met de uitgaven voor 't meubelen hunner woning. (Jedynym zmartwieniem, które ich dręczyło, były długi, które zostawili w Europie, powiększone o jeszcze nieopłacone koszty powrotu do Indii i wydatki na umeblowanie ich domu; de eenige zorg die hen drukte – jedynym zmartwieniem, które ich dręczyło, waren de schulden die zy in Europa hadden achtergelaten – były długi, które zostawili w Europie, verhoogd met de nog onbetaalde kosten der terugreis naar Indie – powiększone o jeszcze nieopłacone koszty powrotu do Indii, en met de uitgaven voor 't meubelen hunner woning – i wydatki na umeblowanie ich domu). Maar nood was er niet. (Ale nie było potrzeby; maar nood was er niet – ale nie było potrzeby). Ze zouden immers leven van de helft, van een derde zyner inkomsten? (Żyli przecież z połowy, z jednej trzeciej swoich dochodów?; ze zouden immers leven van de helft – żyli przecież z połowy, van een derde zyner inkomsten – z jednej trzeciej swoich dochodów?). Misschien ook, ja waarschynlyk, zou hy spoedig resident worden, en dan werd alles makkelyk geregeld in weinig tyds… (Być może, tak, prawdopodobnie, wkrótce zostanie rezydentem, a wtedy wszystko będzie łatwo załatwione w krótkim czasie…; misschien ook, ja waarschynlyk, zou hy spoedig resident worden – być może, tak, prawdopodobnie, wkrótce zostanie rezydentem, en dan werd alles makkelyk geregeld in weinig tyds – a wtedy wszystko będzie łatwo załatwione w krótkim czasie…).

Hoewel 't my erg spyten zou, Tine, Lebak te verlaten, want er is hier veel te doen. (– Chociaż bardzo bym żałował, Tine, opuszczenia Lebak, bo tu jest dużo do zrobienia; hoewel 't my erg spyten zou, Tine, Lebak te verlaten – chociaż bardzo bym żałował, Tine, opuszczenia Lebak, want er is hier veel te doen – bo tu jest dużo do zrobienia). Je moet heel zuinig wezen, beste, dan kunnen wy misschien alles afdoen, ook zonder bevordering… en dan hoop ik lang hier te blyven, heel lang! (Musisz być bardzo oszczędna, kochanie, wtedy może uda nam się wszystko załatwić, nawet bez awansu… i mam nadzieję, że zostaniemy tu długo, bardzo długo!; je moet heel zuinig wezen, beste – musisz być bardzo oszczędna, kochanie, dan kunnen wy misschien alles afdoen, ook zonder bevordering – wtedy może uda nam się wszystko załatwić, nawet bez awansu, en dan hoop ik lang hier te blyven, heel lang – i mam nadzieję, że zostaniemy tu długo, bardzo długo!).

Een aansporing tot zuinigheid nu, behoefde hy tot háár niet te richten. (Zachęta do oszczędności nie była teraz do niej skierowana; een aansporing tot zuinigheid nu – zachęta do oszczędności, behoefde hy tot háár niet te richten – nie była teraz do niej skierowana). Zy had er waarlyk geen schuld aan, dat spaarzaamheid noodig was geworden, doch ze had zich zoo vereenzelvigd met haar Max, dat ze die aansporing geenszins opvatte als een verwyt, wat het dan ook niet was. (Naprawdę nie była winna temu, że oszczędność stała się konieczna, ale tak bardzo zidentyfikowała się ze swoim Maxem, że nie traktowała tej zachęty jako wyrzutu, czym zresztą nie była; zy had er waarlyk geen schuld aan, dat spaarzaamheid noodig was geworden – naprawdę nie była winna temu, że oszczędność stała się konieczna, doch ze had zich zoo vereenzelvigd met haar Max – ale tak bardzo zidentyfikowała się ze swoim Maxem, dat ze die aansporing geenszins opvatte als een verwyt, wat het dan ook niet was – że nie traktowała tej zachęty jako wyrzutu, czym zresztą nie była). Want Havelaar wist zeer goed dat hy alleen gefaald had door zyn te ver gedreven vrygevigheid, en dat haar fout – àls er dan een fout bestond aan hare zyde – alleen hierin had gelegen, dat ze uit liefde voor Max altyd alles had goedgekeurd wat hy deed. (Bo Havelaar bardzo dobrze wiedział, że zawiódł tylko przez swoją przesadną hojność, a jej wina – jeśli po jej stronie była jakaś wina – polegała jedynie na tym, że z miłości do Maxa zawsze akceptowała wszystko, co robił; want Havelaar wist zeer goed dat hy alleen gefaald had door zyn te ver gedreven vrygevigheid – bo Havelaar bardzo dobrze wiedział, że zawiódł tylko przez swoją przesadną hojność, en dat haar fout – àls er dan een fout bestond aan hare zyde – alleen hierin had gelegen – a jej wina – jeśli po jej stronie była jakaś wina – polegała jedynie na tym, dat ze uit liefde voor Max altyd alles had goedgekeurd wat hy deed – że z miłości do Maxa zawsze akceptowała wszystko, co robił).

Ja, zy had het goed gevonden, toen hy die beide arme vrouwen uit de Nieuwstraat, die nooit Amsterdam hadden verlaten, en nooit waren ‘uitgeweest’ rondleidde op de Haarlemmer kermis, onder 't koddig voorwendsel dat de Koning hem belast had met: ‘het amuzeeren van oude vrouwtjes die zich zoo goed gedragen hadden.’ (Tak, uznała to za słuszne, kiedy oprowadził te dwie biedne kobiety z Nieuwstraat, które nigdy nie opuściły Amsterdamu i nigdy nie były „na zewnątrz” po jarmarku Haarlemmer, pod zabawnym pretekstem, że Król powierzył mu „zabawianie starych kobiet, które zachowywały się tak dobrze.”; ja, zy had het goed gevonden – tak, uznała to za słuszne, toen hy die beide arme vrouwen uit de Nieuwstraat – kiedy oprowadził te dwie biedne kobiety z Nieuwstraat, die nooit Amsterdam hadden verlaten – które nigdy nie opuściły Amsterdamu, en nooit waren ‘uitgeweest’ – i nigdy nie były „na zewnątrz”, rondleidde op de Haarlemmer kermis – po jarmarku Haarlemmer, onder 't koddig voorwendsel dat de Koning hem belast had met – pod zabawnym pretekstem, że Król powierzył mu, ‘het amuzeeren van oude vrouwtjes die zich zoo goed gedragen hadden’ – „zabawianie starych kobiet, które zachowywały się tak dobrze.”). Zy vond het goed dat hy de weeskinderen uit alle gestichten te Amsterdam op koek en amandelmelk onthaalde, en ze overlaadde met speelgoed. (Uważała za słuszne, że częstował sieroty ze wszystkich instytucji w Amsterdamie ciastkami i mlekiem migdałowym oraz obdarowywał je zabawkami; zy vond het goed dat hy de weeskinderen uit alle gestichten te Amsterdam op koek en amandelmelk onthaalde – uważała za słuszne, że częstował sieroty ze wszystkich instytucji w Amsterdamie ciastkami i mlekiem migdałowym, en ze overlaadde met speelgoed – oraz obdarowywał je zabawkami). Zy begreep volkomen dat hy de logementsrekening van de familie arme zangers betaalde, die terug wilden naar hun land, maar niet gaarne de have achterlieten, waartoe de harp behoorde, en de viool, en de bas, die zy zoo noodig hadden voor hun schamel bedryf. (W pełni rozumiała, że opłacił rachunek za pobyt rodziny biednych śpiewaków, którzy chcieli wrócić do swojego kraju, ale nie chcieli zostawiać dobytku, w tym harfy, skrzypiec i kontrabasu, które były im tak potrzebne do skromnego zawodu; zy begreep volkomen dat hy de logementsrekening van de familie arme zangers betaalde – w pełni rozumiała, że opłacił rachunek za pobyt rodziny biednych śpiewaków, die terug wilden naar hun land – którzy chcieli wrócić do swojego kraju, maar niet gaarne de have achterlieten – ale nie chcieli zostawiać dobytku, waartoe de harp behoorde, en de viool, en de bas, die zy zoo noodig hadden voor hun schamel bedryf – w tym harfy, skrzypiec i kontrabasu, które były im tak potrzebne do skromnego zawodu). Zy kon het niet afkeuren dat hy 't meisje tot haar bracht, dat 's avends op de straat hem had aangesproken… dat hy haar te eten gaf en herbergde, en 't àl te goedkoop ‘ga heen, en zondig niet meer!’ niet uitsprak, voor hy haar dat ‘niet zondigen’ had mogelyk gemaakt. (Nie mogła potępić tego, że przyprowadził do niej dziewczynę, która wieczorem zagadnęła go na ulicy… że dał jej jeść i schronienie, i nie wypowiedział taniego „idź i nie grzesz więcej!” zanim umożliwił jej to „nie grzeszenie”; zy kon het niet afkeuren dat hy 't meisje tot haar bracht, dat 's avends op de straat hem had aangesproken – nie mogła potępić tego, że przyprowadził do niej dziewczynę, która wieczorem zagadnęła go na ulicy, dat hy haar te eten gaf en herbergde – że dał jej jeść i schronienie, en 't àl te goedkoop ‘ga heen, en zondig niet meer!’ niet uitsprak, voor hy haar dat ‘niet zondigen’ had mogelyk gemaakt – i nie wypowiedział taniego „idź i nie grzesz więcej!” zanim umożliwił jej to „nie grzeszenie”). Zy vond het zeer schoon in haar Max, dat hy 't klavier liet terugbrengen in de voorkamer van den huisvader, dien hy had hooren zeggen hoe leed het hem deed dat de meisjes verstoken waren van muziek ‘na dat bankroet’. (Uważała za bardzo piękne w jej Maxie to, że pozwolił przywrócić pianino do salonu ojca rodziny, którego słyszał, jak mówił, jak bardzo żal mu było, że dziewczęta były pozbawione muzyki „po tym bankructwie”; zy vond het zeer schoon in haar Max – uważała za bardzo piękne w jej Maxie, dat hy 't klavier liet terugbrengen in de voorkamer van den huisvader – że pozwolił przywrócić pianino do salonu ojca rodziny, dien hy had hooren zeggen hoe leed het hem deed dat de meisjes verstoken waren van muziek ‘na dat bankroet’ – którego słyszał, jak mówił, jak bardzo żal mu było, że dziewczęta były pozbawione muzyki „po tym bankructwie”). Zy begreep zeer goed dat haar Max de slavenfamilie vrykocht te Menado, die zoo bitter bedroefd was te moeten stygen op de tafel des afslagers. (Doskonale rozumiała, że jej Max wykupił rodzinę niewolników w Menado, która była tak gorzko zasmucona koniecznością wejścia na stół aukcyjny; zy begreep zeer goed dat haar Max de slavenfamilie vrykocht te Menado – doskonale rozumiała, że jej Max wykupił rodzinę niewolników w Menado, die zoo bitter bedroefd was te moeten stygen op de tafel des afslagers – która była tak gorzko zasmucona koniecznością wejścia na stół aukcyjny). Zy vond het natuurlyk dat Max paarden weergaf aan de Alfoeren in de Minahassa, wier paarden waren doodgereden door de officieren van de Bayonnaise. (Uważała za naturalne, że Max zwrócił konie Alfoerom w Minahasa, których konie zostały zabite przez oficerów Bayonnaise; zy vond het natuurlyk dat Max paarden weergaf aan de Alfoeren in de Minahassa – uważała za naturalne, że Max zwrócił konie Alfoerom w Minahasa, wier paarden waren doodgereden door de officieren van de Bayonnaise – których konie zostały zabite przez oficerów Bayonnaise). Zy had er niet tegen dat hy te Menado en te Amboina de schipbreukelingen der amerikaansche whalers by zich riep en verzorgde, en zich te grand seigneur achtte om een herbergiersrekening voorteleggen aan 't amerikaansch Gouvernement. (Nie miała nic przeciwko temu, że w Menado i Amboina wzywał i opiekował się rozbitkami z amerykańskich wielorybników, i uważał za niegodne przedstawienie rachunku gospodarzowi rządowi amerykańskiemu; zy had er niet tegen dat hy te Menado en te Amboina de schipbreukelingen der amerikaansche whalers by zich riep en verzorgde – nie miała nic przeciwko temu, że w Menado i Amboina wzywał i opiekował się rozbitkami z amerykańskich wielorybników, en zich te grand seigneur achtte om een herbergiersrekening voorteleggen aan 't amerikaansch Gouvernement – i uważał za niegodne przedstawienie rachunku gospodarzowi rządowi amerykańskiemu). Zy begreep volkomen waarom de officieren van byna elk aangekomen oorlogschip grootendeels by Max logeerden, en dat zyn huis hun geliefd pied-à-terre was. (Doskonale rozumiała, dlaczego oficerowie prawie każdego przybyłego okrętu wojennego w dużej mierze przebywali u Maxa, a jego dom był ich ulubionym pied-à-terre; zy begreep volkomen waarom de officieren van byna elk aangekomen oorlogschip grootendeels by Max logeerden – doskonale rozumiała, dlaczego oficerowie prawie każdego przybyłego okrętu wojennego w dużej mierze przebywali u Maxa, en dat zyn huis hun geliefd pied-à-terre was – a jego dom był ich ulubionym pied-à-terre).

Was hy niet háár Max? (Czyż nie był jej Maxem?; was hy niet háár Max – czyż nie był jej Maxem?). Was het niet te klein, te nietig, was 't niet ongerymd, hem die zoo vorstelyk dacht, te willen binden aan de regels van spaarzaamheid en huishoudelykheid die voor anderen gelden? (Czyż nie było zbyt małe, zbyt błahe, czyż nie było niedorzeczne, aby jego, który myślał tak królewsko, wiązać zasadami oszczędności i gospodarności, które obowiązują innych?; was het niet te klein, te nietig, was 't niet ongerymd – czyż nie było zbyt małe, zbyt błahe, czyż nie było niedorzeczne, hem die zoo vorstelyk dacht, te willen binden aan de regels van spaarzaamheid en huishoudelykheid die voor anderen gelden – aby jego, który myślał tak królewsko, wiązać zasadami oszczędności i gospodarności, które obowiązują innych?). En bovendien, al mocht er dan soms voor 't oogenblik iets onevenredigs wezen tusschen inkomsten en uitgaven, was Max, háár Max, niet bestemd voor een schitterende loopbaan? (Co więcej, nawet jeśli czasami na chwilę istniała jakaś dysproporcja między dochodami a wydatkami, czy Max, jej Max, nie był przeznaczony do wspaniałej kariery?; en bovendien, al mocht er dan soms voor 't oogenblik iets onevenredigs wezen tusschen inkomsten en uitgaven – co więcej, nawet jeśli czasami na chwilę istniała jakaś dysproporcja między dochodami a wydatkami, was Max, háár Max, niet bestemd voor een schitterende loopbaan – czy Max, jej Max, nie był przeznaczony do wspaniałej kariery?). Moest hy niet weldra in omstandigheden verkeeren, die hem zouden in-staat stellen zonder overschryding zyner inkomsten den vryen loop te laten aan zyn groothartige neigingen? (Czyż nie powinien wkrótce znaleźć się w sytuacji, która pozwoli mu bez przekraczania swoich dochodów dać upust swoim wielkodusznym skłonnościom?; moest hy niet weldra in omstandigheden verkeeren – czyż nie powinien wkrótce znaleźć się w sytuacji, die hem zouden in-staat stellen zonder overschryding zyner inkomsten den vryen loop te laten aan zyn groothartige neigingen – która pozwoli mu bez przekraczania swoich dochodów dać upust swoim wielkodusznym skłonnościom?). Moest háár Max niet Gouverneur-generaal worden van dat lieve Indie, of… een koning? (Czy jej Max nie miał zostać gubernatorem generalnym tych kochanych Indii, albo… królem?; moest háár Max niet Gouverneur-generaal worden van dat lieve Indie – czy jej Max nie miał zostać gubernatorem generalnym tych kochanych Indii, of… een koning – albo… królem?). Was 't niet vreemd zelfs, dat hy niet reeds koning wàs? (Czyż nie było dziwne, że jeszcze nie był królem?; was 't niet vreemd zelfs – czyż nie było dziwne, dat hy niet reeds koning wàs – że jeszcze nie był królem?).

Als er een fout by haar kon gevonden worden, dan was haar ingenomenheid met Havelaar schuld daaraan, en zoo ooit, dan zou 't hier gelden: dat men veel vergeven moet aan wie veel heeft lief gehad! (Jeśli można było znaleźć u niej jakąś winę, to była to jej sympatia do Havelaara, a jeśli kiedykolwiek, to właśnie tutaj obowiązywało: że wiele trzeba wybaczyć tym, którzy wiele kochali!; als er een fout by haar kon gevonden worden – jeśli można było znaleźć u niej jakąś winę, dan was haar ingenomenheid met Havelaar schuld daaraan – to była to jej sympatia do Havelaara, en zoo ooit, dan zou 't hier gelden – a jeśli kiedykolwiek, to właśnie tutaj obowiązywało: dat men veel vergeven moet aan wie veel heeft lief gehad – że wiele trzeba wybaczyć tym, którzy wiele kochali!).

Doch men had haar niets te vergeven. (Ale nie było jej nic do wybaczenia; doch men had haar niets te vergeven – ale nie było jej nic do wybaczenia). Zonder nu te deelen in de overdreven begrippen die zy van haren Max koesterde, mag men toch aannemen dat hy een goede loopbaan voor zich had, en wanneer dit gegrond uitzicht zich had verwezenlykt, zouden inderdaad de onaangename gevolgen zyner vrygevigheid weldra uit den weg te ruimen geweest zyn. (Nie dzieląc teraz przesadnych poglądów, które żywiła wobec swojego Maxa, można jednak założyć, że miał przed sobą dobrą karierę, a kiedy to uzasadnione oczekiwanie się spełni, nieprzyjemne skutki jego hojności wkrótce zostaną usunięte; zonder nu te deelen in de overdreven begrippen die zy van haren Max koesterde – nie dzieląc teraz przesadnych poglądów, które żywiła wobec swojego Maxa, mag men toch aannemen dat hy een goede loopbaan voor zich had – można jednak założyć, że miał przed sobą dobrą karierę, en wanneer dit gegrond uitzicht zich had verwezenlykt – a kiedy to uzasadnione oczekiwanie się spełni, zouden inderdaad de onaangename gevolgen zyner vrygevigheid weldra uit den weg te ruimen geweest zyn – nieprzyjemne skutki jego hojności wkrótce zostaną usunięte). Maar nog een reden van geheel anderen aard verontschuldigde hare en zyne schynbare zorgeloosheid. (Ale jeszcze jeden powód zupełnie innej natury usprawiedliwiał jej i jego pozorną beztroskę; maar nog een reden van geheel anderen aard verontschuldigde hare en zyne schynbare zorgeloosheid – ale jeszcze jeden powód zupełnie innej natury usprawiedliwiał jej i jego pozorną beztroskę).

Ze had zeer jong haar beide ouders verloren, en was by hare familie opgevoed. (Bardzo młodo straciła oboje rodziców i została wychowana przez rodzinę; ze had zeer jong haar beide ouders verloren – bardzo młodo straciła oboje rodziców, en was by hare familie opgevoed – i została wychowana przez rodzinę). Toen ze huwde, deelde men haar mede dat zy een klein vermogen bezat, 'tgeen dan ook werd uitbetaald, doch Havelaar ontdekte uit enkele brieven van vroeger tyd, en uit eenige losse aanteekeningen die zy in een van haar moeder afkomstige kassette bewaarde, dat haar familie zoo van vaders- als van moeders-zyde zeer ryk was geweest, zonder dat hem evenwel duidelyk worden kon, wáár, waardoor of wanneer die rykdom was verloren gegaan. (Kiedy wyszła za mąż, powiedziano jej, że ma mały majątek, który został wypłacony, ale Havelaar odkrył z kilku dawnych listów i kilku luźnych notatek, które przechowywała w kasecie od matki, że jej rodzina była bardzo bogata zarówno ze strony ojca, jak i matki, choć nie mógł ustalić, gdzie, jak i kiedy to bogactwo zostało utracone; toen ze huwde, deelde men haar mede dat zy een klein vermogen bezat, 'tgeen dan ook werd uitbetaald – kiedy wyszła za mąż, powiedziano jej, że ma mały majątek, który został wypłacony, doch Havelaar ontdekte uit enkele brieven van vroeger tyd – ale Havelaar odkrył z kilku dawnych listów, en uit eenige losse aanteekeningen die zy in een van haar moeder afkomstige kassette bewaarde – i kilku luźnych notatek, które przechowywała w kasecie od matki, dat haar familie zoo van vaders- als van moeders-zyde zeer ryk was geweest – że jej rodzina była bardzo bogata zarówno ze strony ojca, jak i matki, zonder dat hem evenwel duidelyk worden kon, wáár, waardoor of wanneer die rykdom was verloren gegaan – choć nie mógł ustalić, gdzie, jak i kiedy to bogactwo zostało utracone). Zyzelf, die nooit belang gesteld had in zaken van geldelyken aard, wist weinig of niets te antwoorden, toen Havelaar by haar aandrong op eenige inlichtingen aangaande de vorige bezittingen van haar verwanten. (Sama, która nigdy nie interesowała się sprawami finansowymi, wiedziała niewiele lub nic, gdy Havelaar nalegał na uzyskanie informacji na temat poprzednich posiadłości jej krewnych; zyzelf, die nooit belang gesteld had in zaken van geldelyken aard – sama, która nigdy nie interesowała się sprawami finansowymi, wist weinig of niets te antwoorden, toen Havelaar by haar aandrong op eenige inlichtingen aangaande de vorige bezittingen van haar verwanten – wiedziała niewiele lub nic, gdy Havelaar nalegał na uzyskanie informacji na temat poprzednich posiadłości jej krewnych). Haar grootvader, de baron Van W., was met Willem den vyfden naar Engeland uitgeweken en ridmeester geweest by 't leger des hertogs van York. (Jej dziadek, baron Van W., wyemigrował z Wilhelmem V do Anglii i był majorem w armii księcia Yorku; haar grootvader, de baron Van W., was met Willem den vyfden naar Engeland uitgeweken – jej dziadek, baron Van W., wyemigrował z Wilhelmem V do Anglii, en ridmeester geweest by 't leger des hertogs van York – i był majorem w armii księcia Yorku). Hy scheen met de uitgeweken leden der stadhouderlyke familie een vroolyk leven geleid te hebben, wat dan ook door velen werd opgegeven als oorzaak van den ondergang zyner fortuin. (Wygląda na to, że prowadził wesołe życie z wyemigrowanymi członkami rodziny namiestnika, co przez wielu było podawane jako przyczyna upadku jego fortuny; hy scheen met de uitgeweken leden der stadhouderlyke familie een vroolyk leven geleid te hebben – wygląda na to, że prowadził wesołe życie z wyemigrowanymi członkami rodziny namiestnika, wat dan ook door velen werd opgegeven als oorzaak van den ondergang zyner fortuin – co przez wielu było podawane jako przyczyna upadku jego fortuny). Later, by Waterloo, sneuvelde hy in een charge onder de huzaren van Boreel. (Później, pod Waterloo, zginął w szarży huzarów Boreela; later, by Waterloo, sneuvelde hy in een charge onder de huzaren van Boreel – później, pod Waterloo, zginął w szarży huzarów Boreela). Aandoenlyk was het, de brieven te lezen van haar vader – toen een jongeling van achttien jaren, die als luitenant by dat korps in dezelfde charge een sabelhouw op 't hoofd bekwam, aan welks gevolgen hy acht jaren later krankzinnig sterven zou – brieven aan zyn moeder, waarin hy zich beklaagde hoe hy vruchteloos op het slagveld naar 't lyk zyns vaders had gezocht. (Wzruszające było czytanie listów jej ojca – wówczas osiemnastoletniego młodzieńca, który jako porucznik w tym korpusie w tej samej szarży otrzymał cios szablą w głowę, w wyniku którego osiem lat później zmarł szalony – listów do jego matki, w których skarżył się, jak bezowocnie szukał na polu bitwy ciała swojego ojca; aandoenlyk was het, de brieven te lezen van haar vader – wzruszające było czytanie listów jej ojca, toen een jongeling van achttien jaren – wówczas osiemnastoletniego młodzieńca, die als luitenant by dat korps in dezelfde charge een sabelhouw op 't hoofd bekwam – który jako porucznik w tym korpusie w tej samej szarży otrzymał cios szablą w głowę, aan welks gevolgen hy acht jaren later krankzinnig sterven zou – w wyniku którego osiem lat później zmarł szalony, brieven aan zyn moeder, waarin hy zich beklaagde hoe hy vruchteloos op het slagveld naar 't lyk zyns vaders had gezocht – listów do jego matki, w których skarżył się, jak bezowocnie szukał na polu bitwy ciała swojego ojca).

Wat haar afkomst van moederszyde aangaat, herinnerde zy zich dat haar grootvader op zeer aanzienlyken voet geleefd had, en uit sommige papieren bleek dat deze in het bezit was geweest van de posteryen in Zwitserland, op de wyze zooals thans nog in een groot gedeelte van Duitschland en Italie, die tak van inkomst de apanage uitmaakt der vorsten van Turn en Taxis. (Co do jej pochodzenia ze strony matki, pamiętała, że jej dziadek żył na bardzo wysokim poziomie, a z niektórych dokumentów wynikało, że był właścicielem urzędów pocztowych w Szwajcarii, tak jak obecnie w dużej części Niemiec i Włoch, gałąź dochodu będąca apanazą książąt Turn und Taxis; wat haar afkomst van moederszyde aangaat