LaTeX ga kirish. Darslik - читать онлайн

Yuqorida takidlab o‘tdikki, LaTeX bu tizim, tizim o‘z faoliyatini uchta sanab o‘tilgan dasturlar asosida olib boradi. Tizim ishlashi uchun dasturlar birligini tashkil etish kerak. Buning uchun hozirda keng qo’llanilayotgan TeXMakerni sozlash yetarli.

TeXMakerni ishga tushishi bilan ekranda uni quyidagi interfeys xosil bo‘ladi:

Rasm 2.1. TeXMaker asosiy oynasi.

Rasm2.1.da: 1- matn va buyruqlarni kiritish maydoni, 2- kompanovka davrida buyruqlarni mashina tiliga o‘tkazish jarayonini ko‘rsatish maydoni, 3- tayyorlangan matni ko‘rish maydoni, 4- matni qayta ishlash dasturini strukturasini ko‘rsatib turish maydoni, 5- interfeysni instrumentlarini o‘z ichiga olgan bo‘limlarni ko‘rsatuvchi qatori, 6- interfeys instrumentlarini ishga tushirish qatori.

TeXMakerni sozlash uchun interfeysni «5» qatoridan «настройка» bo‘limini sichqoncha yordamida ochamiz, ekranda quyidagi xosil bo‘ladi:

Rasm 2.2. TeXMaker ni sozlash buyrug’i tarkibi.

Bu erdan «Настройка TeXMaker» buyrug‘ini ishga tushirib, u yerdagi 4 ta bo‘limlarni keltirib o‘tilgan tartibda sozlanadi. Har bir bo’limlarda ko’p sondagi punktlar bo’lib, ularni tizim o’rnatilgan kompyuter uchun individual sozlanishi kerak:

а) TeXMaker ni buyruqlar bo’limi

Rasm 2.3. TeXMaker ni sozlash buyrug’i tarkibi oynalari.

б) TeXMaker ni tez belgilash bo’limi

Rasm 2.3. TeXMaker ni sozlash buyrug’i tarkibi oynalari.

в) TeXMaker ni tahrir bo’limi

Rasm 2.3. TeXMaker ni sozlash buyrug’i tarkibi oynalari.

г) TeXMaker ni tahrir bo’limi Rasm 2.3. TeXMaker ni sozlash buyrug’i tarkibi oynalari.

Sozlash vaqtida dasturlarga yo‘l ko‘rsatishda, kompyuterga sanab o‘tilgan uchta buyruq joylashish yo‘li va tanlangan shriftlar ko‘rsatilishi kerak. Keltirilgan Rasm 2.3 dagi sozlashlar misol sifatida olingan.

Nazorat savollari

1. LaTeX ni sozlashdan maqsad nima?

2.Tizimni sozlash ketma-ketligini aytib bering.

3. TeXMaker interfeysini har bir bo’limini tushintiring.

4. «pdf» formatni ko’rish uchun qaysi amaliy dasturni o’rnatish tavsiya etiladi?

Topshiriqlar

1. TeXMaker dasturini ishga tushirib asosiy ekrandagi har bir buyruqlarni ishga tushirib, ularni taxlil qiling.

2. TeXMaker dasturini «настройка» bo’limdagi «команды» bo’linmasiga kirib xar bir buyruq bilan tanishing va taxlil eting.

3. TeXMaker dasturini «настройка» bo’limdagi «быстрый сборка» bo’linmasiga kirib xar bir buyruq bilan tanishing va tahlil eting.

4. TeXMaker dasturini «настройка» bo’limdagi «редактор» bo’linmasiga kirib xar bir buyruq bilan tanishing va tahlil eting.

5. TeXMaker dasturida MikTeX, SumatraPDF dasturlarini o’zaro bog’lanishini tashkil eting.

Tizimdan foydalanishni o‘rganishni boshlash uchun bevosita hujjatni yozish, kompanovka qilish va uni ekranda ko‘rish bilan ish olib borish maqsadga muvofiq. Bu yerda keltirilgan buyruqlarni keyinroq aloxida o‘rganamiz. Hozircha LaTeX tizimni o‘rganishga kirib olish uchun keltirilgan ketma ketlikda ish olib boramiz. Biz adabiyotni tayyorlash davrida foydalanuvchi «kiril» alifbosidan foydalanishi mumkinligini e’tiborga olib, hujjalarda «kiril» alifbosidagi matnlarni ham kiritilishini ta’minlash buyruqlarini kiritib ketdik.

2.2.1. TeXMaker ni ishga tushirish

TeXMaker interfeysini matn va buyruqlar maydoniga quyidagini tering:

\documentclass {article}

\usepackage [T2A] {fontenc}

\usepackage [russian] {babel}

\begin {document}

Холдоров

\end {document}

Ekran quyidagicha ko‘rinishga ega bo‘ladi:

Rasm 2.4. Hujjatni kiritish maydoni.

Tizimda dasturni kompanovka qilish uchun, uni biror nom bilan fayl sifatida saqlab oling. Buning uchun instrumentlardan «Сохранить как..» instrumentini tanlab bosing va faylga nom bering:

Rasm 2.4. Hujjatni saqlash instrumenti.

Berilgan nom ekran interfeysi yuqorisida». tex» kengaytmasi bilan xosil bo‘ladi.

Kiritilgan hujjatni kompanovka qilish uchun interfeysni quyidagi instrumentini sichqoncha yordamida bosing:

Rasm 2.5. Hujjatni kompanovka qilish instrumenti.

Interfeysda kompanovkani borishini ko‘rsatuvchi maydonda kiritilgan buyruqlar va matnlarni kompanovkalash (mashina tiliga o‘tkazish jarayoni) namayon bo‘ladi. Agar hujjatni kiritishda xatolik kuzatilsa bu haqida qizil yozuvlar bilan xatolik sababi va xatolik kuzatilgan qator ko‘rsatiladi.

Kompanovka tugagandan keyin kiritilgan matn «dvi» formatga o‘tadi. Bu tayorlangan matnni ekranda «pdf» formatda ko‘ri uchun quyidagicha ish ko‘riladi:

Tizim interfeysidan sichqoncha yordamida «Просмотр pdf» instrumenti ishga tushiriladi:

Rasm 2.6. Hujjatni natijasini ekranda ko’rish instrumenti.

Ekranni ko‘rish maydonida quyidagi xosil bo‘ladi:

Rasm 2.6. Hujjatni natijasini ekranda ko’rinishi.

2.2.2. Matnni o‘zgartirish

Hujjat matnni o’zgartirish texnologiyasi juda sodda. Hujjat maydonida hujjatdagi matnni quyidagicha o’zgartiramiz:

\documentclass {article}

\usepackage [T2A] {fontenc}

\usepackage [russian] {babel}

\begin {document}

Салимов бугун келди

\end {document}

Yuqoridagi singari programma kompanovkalab interfeys yordamida xosil bo‘lgan matnni ko‘rish tizimi ishga tushirilsa,

Ekranni ko‘rish maydonida quyidagi xosil bo‘ladi:

Rasm 2.7. Yangi o’zgartirilgan hujjatni natijasini ekranda ko’rinishi.

2.2.3. Matnni o‘zgartirish texnologiyasi

Yangi matnni matn o’rniga quyidagicha kiriting:

\documentclass {article}

\usepackage [T2A] {fontenc}

\usepackage [russian] {babel}

\begin {document}

Комилжон ишга келиб 10—30 да чикиб кетди

\end {document}

Yuqoridagi singari programma kompanovkalab interfeys yordamida xosil bo‘lgan matnni ko‘rish tizimi ishga tushirilsa, ekranni ko‘rish maydonida quyidagi xosil bo‘ladi:

Rasm 2.8. Yangi o’zgartirilgan hujjatni ekranda ko’rinishi.

LaTeX ni birlamchi varianti kompyuterga o‘rnatilgandan keyin, tizimga birlamchi variant tarkibida bo‘lmagan buyruqlar kiritilsa, tizim ularni zaruriy dasturiy paketlarini internetdan qidirib o‘rnatib oladi (kompyuter internet tarmog‘iga ulangan bo‘lishi kerak).

LaTeX tizimida hujjat tayorlash jarayonida xotirada quydagi fayllar hosil bo’ladi va jarayonda ishtirok etdi:

.log – fayl protokoli; kompilyatsiya bilan bog’liq barcha ma’lumotlar ushbu faylga yozilgan.

.aux – o’zaro bog’liqlik ma’lumotlari;

.toc – fayllar tarkibi;

.lof – tasvirlar ro’yxati;

.lot – jadvallar ro’yxati;

.bbl – BibTEX dasturi yordamida yaratilgan bibliografiya;

.Ind – MakeIndex dasturi tomonidan yaratilgan mavzu ko’rsatkichi

Nazorat savollari

1. Yangi hujjat qanday hosil qilinadi?

2. LaTeX da hujjat qanday nomlanadi?

3. Hujjatni redaktorlash qanday amalga oshiriladi?

4. Hujjatni yuklash tizimini tushintiring.

Topshiriqlar

1. TeXMaker dasturini ishga tushiring va \documentclass {article}, \begin {document} va \end {document} buyruqlari asosida ixtiyoriy besh qator lotin alifbosidagi matnni kiriting, ma’lim nom bilan saqlang va kompanovka qilib jarayonni borishini kuzating.

2. Kiritilgan matnga o’zgartirish kiritib qayta kompanovka qilib jarayon borishini kuzating.

3. Matn tarkibidan \end {document} buyrugini o’chirib tashlang va kompanovka jarayonida kuzatiladigan xatolikni tahlil eting.

4. Xar bir xolatda hujjat natijasini pdf formatda ekranda kuzating.

5. TeX Live, MiKTeX va. Tavsifini toping

6. MacTeX. Quyidagi tarqatishlardan qaysi biri sizning shaxsiy kompyuteringizning tizim talablariga javob beradi?

7. TeXstudio, TeXworks tahrirlovchilarining imkoniyatlarini o’rganing,

8. WinEdt, Sublime Text 3. Ularning qaysi birida vizual elementlar amalga oshiriladi?

2.3.1. Ishlanmani xajmini boshqarish

Ishlanmani xajmini ortib ketishini oldini olish maqsadida jujjatni tayyorlashda kiritilayotgan o‘zgarishnigina ko‘rsatib o‘tamiz. Hujjatni o‘zgarishsiz qolgan boshlang‘ich qismini matnda ko‘rsatib o‘tmaymiz. O‘zgarish asosan matn terish doirasida amalga oshiriladi. Hujjatga quyidagi matn va buyruqlarni kiritamiz:

\begin {document}

Мехнат унимдорлиги

7\% га ортди, ва битта натижа учун

куйдаги берилмоқда \$200.

\end {document}

Kompanovka qilib, ko‘rish buyrug’ini ishga tushirish bilan hujjatni ko‘rish maydonida quyidagini kuzatamiz:

E’tibor qarating, simvol «\» matn tarkibida belgini (simvolni) ko‘rsatib turuvchi buyrug’i sifatida ishtirok etmoqda. Agar bu buyruq qo‘yilmasa «%» kommentariya, «$» formulani belgilash buyruqlari sifatida qabul qilinar edi. Misol:

\documentclass {article}

\usepackage [T2A] {fontenc} %% shrifni ko’chirissiz qo’shish

\usepackage [russian] {babel} %% Ingiliz matniga rus shriftini kiritish

\begin {document}

Бу % акиллий эмас

% зур: олишга тайёр

мисол.

Кадим замонларда бир кампир кулранг

%

Эчки билан яшаган.

\end {document}

Kompanovka qilib, ko‘rish buyrug’ini ishga tushirish bilan hujjatni ko‘rish maydonida quyidagini kuzatamiz:

% belgisi qo‘yilgan satrlar chop etilmadi. Chunki ularni belgi komentariya ekanligini belgiladi. Misol:

\documentclass {article}

\usepackage [T2A] {fontenc} %% shriftni ko’chirishsiz qo’shish

\usepackage [russian] {babel} %% Ingiliz matniga rus shriftini kiritish

\begin {document}

Бу % қиласиз

% Зўр: ўрганадиган

мисол.

Бор экан, йўқ экан бир кампирни

кулранг%

роқ эчкиси бор экан.

\end {document}

Kompanovka qilib, ko‘rish buyrug’ini ishga tushirish bilan hujjatni ko‘rish maydonida quyidagini kuzatamiz:

E’tibor qarating: simvol «%» o‘zidan keyingi matnlarni va probellarni qator oxirigacha kommentariya sifatida belgilaydi. Bu esa matn chop etilishida ishtirok etmasligini ta’minlaydi

Nazorat savollari

1. \documentclass {article} vazifasi nima?

2. \usepackage qanday buyruq?

3. Hujjatda \begin {document} nimani ko’rsatadi?

4. «%» simvol nima uchun qo’llaniladi?

Topshiriqlar

1. «Karimjon maktabga keldi va darslarda qatnashdi» matnini xosil qilish hujjatini tashkil etib natija oling.

2. «Karimjon maktabga keldi va darslarda qatnashdi» matnini xosil qilish hujjatiga komentariya kiritishi o’rganing.

3. «Karimjon supermarketga kirdi va quydagilarni harid qildi: 2 kg olma, 3 kg kartoshka, 1 kg guruch» matnini kiritib mahsulotlar alohida alohida qatorlarda yozilishini tashkil eting.

4. Uchinchi topshiriqdagi matn tarkibiga komentariya kiritilishini tashkil eting.

2.3.2. Matn tarkibida simvollarni chop etilishini tashkil etish

Misol: Hujjatda quyidagi o‘zgarishni amalga oshiramiz.

\begin {document}

Қуйдагиларда нимада фарқ?

\$1 и \$ 1?

\end {document} Kompanovka qilib, ko‘rish buyrug’ini ishga tushirish bilan hujjatni ko‘rish maydonida quyidagini kuzatamiz:

«$1 и $ 1?»

E’tibor qarating: «\» simvol buyruq ushbu xolatda simvolni probel e’tiborga olgan xolatda chop etishni tashkil etmoqda.

2.3.3. \slshape buyrug’i

Misol:

\begin {document}

\slshape Каримжон буйи кичик

\slshape ва жуда камгап

уни тарбиялаш керак.

\end {document}

Kompanovka qilib, ko‘rish buyrug’ini ishga tushirish bilan hujjatni ko‘rish maydonida quyidagini kuzatamiz:

E’tibor qarating: \slshape buyrug’i o‘zidan keyingi simvollarga ta’sir ko‘rsatadi. U satirlar almashishini e’tiborga olmaydi va ta’sirini keyingi buyrug’igacha saqlaydi.

2.3.4. Probel qo‘yish buyrug’i

Matn tarkibida probel qo‘shish uchun {} simvollini qo‘yish yetarli. Bu buyruq nixoyasi deb tushinilib, probel qo‘shiladi. Matnlar bir biriga qo‘shilib ketmaydi. Misol:

\documentclass {article}

\usepackage [T2A] {fontenc} %% 2 кучириш сиз шрифт киритиш

\usepackage [russian] {babel} %% 3 ингилиз матнида рус шрифтини кушиш

\begin {document}

Ўрганиш \LaTeX\ ни осонроқ,

\TeX га нисбатан. Инсон,

Қайсики

\TeX {} тизимни билса ва уни севса, уни

\TeX чи деб аташ мумкин.

\end {document}

Kompanovka qilib, ko‘rish buyrug’ini ishga tushirish bilan hujjatni ko‘rish maydonida quyidagini kuzatamiz:

E’tibor qarating: simvol {} probel qoldirish imkonini berdi (matn qo‘shilib ketmadi).Qayerda simvol {} qo‘yilmagan bo‘lsa matnlar qo‘shilib ketdi.

Nazorat savollari

1. So‘zlar oralig‘ini qanday boshqarish mumkin?

2. Bo‘sh joylarni boshqarish buyruqlarini tushirtiring.

3. LaTeX da paragraf qanday tashkil yetilgan?

4. Kegel nimani bildiradi?

5. So‘zning uzatilishini qanday nazorat qilish mumkin?

Topshiriqlar

1. «Salimjon maktabga keldi va darslarda qatnashdi va „5“ baxolar oldi» matnini xosil qilish hujjatini tashkil etib simvolni chop etish texnologiyasidan foydalaning.2. «Karimjon maktabga keldi va darslarda qatnashdi» matnini xosil qilish hujjatigda «keldi» va «qatnashdi» so’zlarini boshqa shrifda chop etilishini tashkil eting.3. «Karimjon maktabga keldi va darslarda qatnashdi» matnini xosil qilish hujjatigda «keldi» va «qatnashdi» so’zlarini oldi tomonida 5 tadan probel qoldirishni tashkil etib chop etilishini tashkil eting.

2.3.5. Buyruqlarni ta’sir doirasini belgilash

Buyruq ta’sir doirasini belgilash uchun «gruppa» tushinchasi kiritilgan. U yordamida matn tarkibidagi buyruq ta’sir zonasi belgilanadi. Hozir gruppa kiritilmagan xoldagi misolni ko‘ramiz:

\documentclass {article}

\usepackage [T2A] {fontenc} %% 2 кучириш сиз шрифт киритиш

\usepackage [russian] {babel} %% 3 ингилиз матнида рус шрифтини кушиш

\begin {document}

Ярим қора бошланади

\bfseries сўз билан.

Яна \mdseries ўз холида,

хозир \slshape қияланган,

янги ўзгартирилгинча;

яна \upshape тўғри.

\end {document}

Kompanovka qilib, ko‘rish buyrug’ini ishga tushirish bilan hujjatni ko‘rish maydonida quyidagini kuzatamiz:

E’tibor qarating:

1. buyruq \bfseries matn shriftini qalin shriftga o‘tkazadi, buyruq \mdseries qalin shriftni bekor qiladi.

2. buyruq \slshape matn shriftini qiya shriftga o‘tkazadi, buyruq

\upshape qiya shriftni bekor qiladi.

Gruppani qo‘llanishi hujjatda matnlar sonini qaytiradi. Misol:

\documentclass {article}

\usepackage [T2A] {fontenc} %% 2 кучириш сиз шрифт киритиш

\usepackage [russian] {babel} %% 3 ингилиз матнида рус шрифтини кушиш

\begin {document}

Ярим қорайтирилган шрифт терилган

фақат {\bfseries бу}

сўз; қавсдан кейин хаммаси

олдингидек кетади.

\end {document}

Kompanovka qilib, ko‘rish buyrug’ini ishga tushirish bilan hujjatni ko‘rish maydonida quyidagini kuzatamiz:

Yarim qoraytirilgan shrift bilan faqat «бу» so‘zi yozilib, undan keyingilari joriy shrif bilan yozilgan.

E’tibor qarating, bu holatda {\bfseries (Yarim qoraytirilgan shrift) bu} faqat « бу» so‘ziga ta’sir etadi. Figurali qavs buyruqni ta’sir doirasini belgilaydi. U hech qanday matnga qo‘shilmaydi, faqat buyruq ta’sir doirasini ko‘rsatadi.

Misol:

\documentclass {article}

\usepackage [T2A] {fontenc} %% 2 кучириш сиз шрифт киритиш

\usepackage [russian] {babel} %% 3 ингилиз матнида рус шрифтини кушиш

\begin {document}

Бошида {ширифни ўтказамиз

\itshape курсивга;

Кейин шрифни яна

ва {\bfseries ярим қорайтирилган;}

кўринг, қандай тикланади

} шрифт

охирида кон {ца г} руппани.

\end {document}

Kompanovka qilib, ko‘rish buyrug’ini ishga tushirish bilan hujjatni ko‘rish maydonida quyidagini kuzatamiz:

E’tibor qarating, oldin shriftni kursiv shriftga o‘tkazamiz, keyin shriftni yana qalin shiriftga o‘tkazamiz. Keyin shriftni joriy holatga qaytaramiz. Gruppada faqat «yarim qoraytirilgan;» so‘zi ko‘rsatilgan, shuning uchun faqat «yarim qoraytirilgan;» so‘zigina qalin shrift bilan almashtirilgan.

Nazorat savollari

1. \bfseries buyrug’i vazifasi nima?

2. \mdseries buyrug’i vazifasi nima?

3. \slshape buyrug’i vazifasi nima?

4. \upshape buyrug’i vazifasi nima?

Topshiriqlar

1. «Axborot texnalogiyalari zamon talablari asosida jadal rivojlanmoqda. Bu o’z navbatida zamonni rivojlanishiga olib kelmoqda» matnini tarkibidan «jadal» so’zini shriftini gruppalash asosida o’zgarishini tashkil etish hujjatini tashkil etib natijani tekshirib ko’ring.2. Tashkil etilgan hujattni gruppalangan so’zni shriftini qayta o’zgartirish hujjatini tashkil eting.3. «Axborot texnalogiyalari zamon talablari asosida jadal rivojlanmoqda. Bu o’z navbatida zamonni rivojlanishiga olib kelmoqda» matnini to’laligicha gruppalab shriftini o’zgartirish hujjatini tashkil eting.4. Har bir topshiriqni bajarilish natijasini taqqoslang va taxlil etib gruppalash ishtirok etgan yangi matn tashkil etish hujjatini tashkil eting.

2.3.6. Argumentli buyruqlar

Yuqorida ko‘rib o‘tilgandek, LaTeX buyruqlari argumentli yoki argumentsiz bo‘ladi.

Argumentlar majburiy va majuburiy emas turlariga bo‘linadi. Majburiy (ko‘rsatilishi shart) argumentlar figurali qavs ichida ko‘rsatiladi, agar buyruq majburiy argumentli bo‘lsa. Uni ko‘rsatish shart. Aks xolda tizim xatolik ko‘rsatadi. Majburiy bo‘lmagan argumengtalar buyruqni qo‘shimcha parametrlarini belgilaydi. Ularni tushirib qoldirilsa tizim xatolik ko‘rsatmaydi. Buyruq tizimda belgilangan parametr bo‘yicha (po umalchaniye) ish olib boradi. Majburiy bo‘lmagan argument kvadrat qavs ichida ko‘rsatiladi. Bir nechta argument bitta qavs ichida ko‘rsatilishi mumkin.

Misol uchun, yuqorida ko‘rsatilgandek \documentclass buyrug’ida umumiy ko‘rinishida majburiy va majburiy bo‘lmagan argumentlar ko‘rsatilgan. Biz buyruqda argumentlar bitta qavs ichida vergul bilan ajratilib, bir nechta bo‘lishi mumkin.

Aytaylik 10 o‘rniga 12 kegl kitob betda ikkita kolonka bilan chop etilishini talab etilsin. Bu topshiriqni bajarilishini tashki etish uchun hujjat sinfini belgilovchi buyruqni quyidagicha yozamiz:

\documentclass [12pt, twocolumn] {book}

Umumiy hujjat matni quyidagicha bo‘ladi:

\documentclass [12pt, twocolumn] {article}

\usepackage [T2A] {fontenc} %% shriftni ko’chirishsiz qo’shish

\usepackage [russian] {babel} %% Ingiliz matniga rus shriftini kiritish

\begin {document}

Олдин {шрифтни ўтказамиз

\itshape курсив;

Кейин шрифтни яна ўзгартирамиз

ва {\bfseries ярим қорайтирилган;}

кузатинг, қандай тикланишини

} шрифт

кейин охири {да г} руппа.

Олдинги холатда бўлади.

\end {document}

Kompanovka qilib, ko‘rish buyrug’ini ishga tushirish bilan hujjatni ko‘rish maydonida quyidagini kuzatamiz:

E’tibor qarating, programma matnni 12 kegl shrift bilan betda ikkita kolonka qilib chiqarmoqda (ikkinchi kolonka joyi turibdi).

Nazorat savollari

1. 12 kegl nimani anglatadi?

2. Buyruq argumenti qanday bo’lishi mumkin?

3. Majburiy argument buyruqda qanday ko’rsatiladi?

4. Majburiy bo’lmagan argument buyruqda qanday ko’rsatiladi?

Topshiriqlar

1. «Axborot texnalogiyalari zamon talablari asosida jadal rivojlanmoqda. Bu o’z navbatida zamonni rivojlanishiga olib kelmoqda» matnini shrift o’lchamlarini o’zgartirib chop etilishini tashkil eting.

2. Kiritilgan matn so’zlarini turli o’lchamli va o’lchamli shriflarda chop etishni tashkil eting.

3. Kiritilgan matn so’zlarini turli o’lchamli shriflarda chop etishni gruppalashdan foydalanib tashkil eting.

4. Kiritilgan matn so’zlarini turli o’lchamli shriflarda chop etishni tashkil etishda probellarni boshqarish mexanizimini o’rganing.